همشهری - مهناز اسماعیلی، روانشناس ـ روزنامه نگار: ضرب المثل ها دنیایی از تجربه های مشترك، میان ملت ها را پیش روی ما قرار می دهند. مثلا ضرب المثل فارسی «هر چقدر پول بدهی همانقدر آش می خوری» بی شباهت به ضرب المثل انگلیسی «آنقدر پولدار نیستم كه جنس ارزان بخرم» نیست. هر دو ضرب المثل در زمینه اقتصاد خانواده شكل گرفته است و توصیه ای را بر ما در خود پنهان كرده است. توجه به این كه اجناس ارزان قیمت نخرید! ضرب المثل ایرانی به ما می گویدكه درست برابر آنچه پول می دهید، كالای باكیفیت تحویل می گیرید و ضرب المثل انگلیسی می گوید كه خرید اجناس ارزان قیمت برابر است با دور ریختن پول. این مثل حتی گام را از این فراتر گذاشته و می گوید: فقط افراد ثروتمند هستند كه می توانند آنقدر پول داشته باشند كه آن را دور بریزند. تحقیقات نشان داده كه ثروت می تواند بر روابط ما با دیگران و سلامت روانی مان اثرگذار باشد.

روانشناسانی كه تأثیر ثروت و نابرابری را بر رفتار انسان ها مطالعه می كنند، دریافته اند كه پول می تواند بر افكار و اعمال ما به نحوی تأثیر بگذارد كه اغلب از آن آگاه نیستیم. اما ترس در ثروت هم وجود دارد. یكی از مهم ترین عوامل ترس از دست دادن سرمایه است و این ترس در فعالیت ما اثر می گذارد. این ترس باعث می شود فرد احساس ناامنی كند. پول و احساس امنیت یكی از مهم ترین رابطه های بین انسان و پول است، به عبارتی ما با استفاده از پول احساس امنیت خود را می خریم. اما در مقابل گروه دیگری هم وجود دارد كه رسیدنشان به ثروت آنچنان كه باید به نتیجه نمی رسد. عوامل روانی در این افراد سرخوردگی است. سرخوردگی درست زمانی رخ می دهد كه اقدامات فرد كم و بیش به نتیجه ای نمی رسد. در واقع این حالتی كه تجربه می كنیم. شاید در نتیجه نوعی نرسیدن به اهداف باشد به عبارت دیگر منابع مؤثر خارجی و داخلی در این امر دخیل هستند، عواملی كه منجر به ناامیدی می شود. ناامیدی زمانی رخ می دهد كه ما به چیزی كه می خواستیم به دست بیاوریم نمی رسیم. اما در نوع دوم كه عوامل خارجی است، موانعی است كه در زندگی با آنها روبه رو می شویم كه البته این عوامل خارجی اجتناب ناپذیرند. فرد گاهی در بروز چنین عواملی قادر به حل مسائل است و گاهی نیز ناتوان از حل آنهاست.

در بررسی مواردی كه منجر به خرید ارزان و بی توجهی به كیفیت خرید می شود، گاهی باید مسائل رفتاری چون خساست را مورد بررسی قرار داد. خسیس كسی است كه از خرج كردن مال خودداری كند، آن هم زمانی كه خودش یا اطرافیانش به چیزی نیاز دارند. به نظر این دسته از افراد، خرید هر چیزی غیرضروری است و بهتر است به جای آن پول در بانك پس انداز شود. تصمیم گیری برای خرید هر وسیله ساده ای برای منزل باید با اجازه فرد خسیس صورت بگیرد. برای صدور این اجازه هم باید همیشه دلیل قانع كننده ای وجود داشته باشد. به این ترتیب طرف مقابل همواره از هر خریدی منصرف می شود. البته می توان این رفتار را نوعی دوراندیشی درنظر گرفت.

مارتین سلسگمن و پترسون، دوراندیشی را اینچنین تعریف كرده اند: جهت گیری شناختی برای آینده و نوعی عقلانیت عملی و خود كنترلی كه به طور مؤثر به دستیابی اهداف بلندمدت فرد كمك می كند. فرد مقتصد، كم خرج كردن را در نشانه های رفتاری خود بروز می دهد و اصولا در بازه زمانی خاصی این چنین هستند. فرد مقتصد، هدف گراست و به خاطر رسیدن به هدفی بالاتر كه در زندگی فرد یا خانواده باعث ارتقا می شود به صورت مقطعی مدیریت مالی انجام می دهد. این افراد به خرج كردن مناسب یا پس انداز كردن به عنوان ارزش اخلاقی نگاه می كنند و ازجمله به برنامه ریزی مالی برای آرامش خانواده توجه می كنند. این فرد فرسنگ ها با فرد خسیس فاصله دارد و چه بسا اگر اینگونه باشد یك نوع یادگیری اكتسابی برای فرزندان ارائه می دهد تا آنها را نیز قادر به مدیریت مالی كند.

براساس مطالعات انجام شده خرید كردن وضعیتی است كه در آن فرد می تواند هیجانات درونی خود را مهار كرده و اعتماد به نفس خود را تقویت كند و به آرامش درونی برسد. اكثر افرادی كه در زندگی عاطفی خود دچار تنش و ناامیدی شده اند، بیشتر از هر زمان دیگری میل به خرید كردن از خود نشان می دهند. جالب اینجاست كه خود می دانند هیچ احتیاجی به جنسی كه خریداری كرده اند ندارند. واقعیت این است افرادی كه به خرید كردن اعتیاد دارند دچار نوعی افسردگی شدید و ناراحتی روانی هستند.

از سوی دیگر برطرف كردن دل­گرفتگی و رهایی از آشفتگی های روحی مهم ترین دلایلی است كه تمایل به خرید را در فرد افزایش می دهد. بعضی افراد از این كه جنس ارزان بخرند، احساس خود كم بینی می كنند و این رفتار_خرید ارزان_ را در شخصیت خود نمی بینند. عده ای از این افراد تنها به دنبال خرید اجناس برند هستند. بعضی افراد كه اعتماد به نفس اجتماعی پایینی دارند، یعنی از نظر اقتصادی در رده بالایی قرار ندارند، از نداشتن این جایگاه رنج می كشند. این افراد به جای این كه با جسارت همت و قابلیت سعی در رشد و پیشرفت برای رسیدن به جایگاه ایده آل شان را داشته باشند، با نوع وسایلی كه می خرند، لباسی كه می پوشند، عطر و لوازم آرایشی كه استفاده می كنند، تلاش می كنند خودشان را به طبقات و مقام اجتماعی بالاتر منسوب كنند. این افراد معمولا برای رسیدن به این هدف دست به خریدهای افراطی و بیش از حد لوكس و گران قیمت می زنند.