سیاستگذاری در حوزه سالمندی اولویت مسوولان نیست سونامی سالمندی در راه است محمد معصومیان

زمان برای او که حالا 70 سالگی را رد کرده است کند و سنگین می گذرد. دوست دارد همین زمان کش آمده را در کنار فرزند و نوه هایش بگذراند نه ساعت ها کنج این اتاق که بوی قرص و ماندگی می دهد. بعد از دومین سکته ای که همین چند ماه پیش کرد نیمی از بدنش از کار افتاد، اندک مستمری که به حسابش واریز می شود به خرج دوا و درمان و بیمارستان نرسید و 2 پسرش که آنها هم وضع مالی خوبی ندارند با هزار جور قرض توانستند از پس هزینه ها بربیایند. حالا پسرانش باید بیشتر کار کنند و زندگی برای شان سخت تر شود. فکر این سختی هایی که برای فرزندانش ایجاد شده نمی گذارد ذهنش آرام شود. خسته و درمانده نه توانی برای بیرون رفتن از خانه و خرید مایحتاج دارد و نه پولی برای خرید دارد. پسربچه همسایه هر روز برای او نان می خرد و خریدهای اندکش را سوپرمارکت محله در دفتر حساب می نویسد تا اول ماه که پسران زن با او تسویه کنند. این برشی کوتاه از زندگی یک سالمند است؛ زندگی که این روزها زیاد می بینیم اما تصویری که کارشناسان از آینده سالمندی در ایران توصیف می کنند آن چیزی نیست که حالا بشود آن را توصیف کرد. بحران یا ابربحرانی که از 8 سال آینده صدای پای آن به گوش همه خواهد رسید و پیامد های آن گریبان گیر جامعه خواهد شد. وقتی از ابربحران سالمندی حرف می زنیم دقیقا از چه چیزهایی حرف می زنیم؟ آیا کشور در این زمان اندک توانسته یا می تواند زیرساخت های لازم را فراهم کند؟ پیامدهای این ابربحران برای جامعه سالمندی چیست؟

آن طور که حسام الدین علامه پژوهشگر حوزه سالمندی به «اعتماد» می گوید تعداد سالمندان کشور در حال حاضر 11درصد از جمعیت که معادل
9 میلیون و 400 هزار سالمند است. او می گوید : «بحران سالمندی ایران از 1410 به بعد شروع می شود. هر چند ابربحران از نظر اعداد کمی از سال 1418 تا 1421 آغاز می شود. وقتی جمعیت یک کشور کمتر از 7 درصد سالمند داشته باشد به آن کشور جوان می گویند. 7 تا 14 درصد را در حال گذار، بیشتر از 14 درصد را کشور سالمند و بیشتر از 21درصد را کشور سالخورده می نامند. در سال 1420 جمعیت سالمند ما بیشتر از 20 درصد می شود و در دهه 1435 تا 1445 که پیک سالمندی جمعیت ایران است درصد سالمندان ایران از 33درصد جمعیت که یک سوم جمعیت است، عبور می کند.»
او آغاز بیش زایی در چرخه جمعیتی ایران را از سال 1358 می داند که تا سال 1370 به مدت 13 سال ادامه پیدا کرد. علامه معتقد است بحران سالمندی ایران از سال 1410 نمایان می شود و 3 علت اصلی آن این است که از سال 1410جمعیت سالمندان ما از 14 درصد عبور می کند و ایران رسما یک کشور سالمند محسوب می شود.
در واقع ایران ماهیت سالمندی پیدا می کند. علامه می گوید: «دومین مساله مهم این است که در سال 1410 متولدین اولین سال دوره بیش زایی جمعیت ایران با متوسط سن 52 سالگی به تدریج وارد دوره بازنشستگی می شوند. اینها بار می شوند در صندوق های بازنشستگی و باعث افزایش جهشی تعداد بازنشستگان و بنابراین تشدید ورشکستگی صندوق های بازنشستگی که در همین حال حاضر هم ورشکسته هستند، می شوند و بحران بیشتری برای تامین مکفی حقوق بازنشستگان ایجاد می کنند. سومین دلیل که مهم ترین دلیل اصلی آغاز بحران سالمندی در ایران است متولدین اولین سال دهه 1350 هستند که به سن 60 سالگی می رسند. از دهه 1350 به بعد، اینها کسانی هستند که وقتی وارد دوران سالمندی می شوند نسبت به قبل متولدین این دهه افزایش جهشی آسیب های اجتماعی مانند طلاق، تجرد قطعی و تاخیر در ازدواج، ناباروری و کم فرزندی اختیاری اتفاق افتاده است و باعث یک پیامد مهم در دوران سالمندی یعنی افزایش سالمندان تنها یا سالمندی با اطرافیان کم از 1410 به بعد می شود.»
شاید اولین پیامد این ابربحران را بتوان تامین معیشت سالمندان دانست. زمانی که به این فکر می کنیم که حتی امروزه که میزان سالمندان ایران چیزی در حدود 10 تا 11 میلیون نفر است کشور به سختی از پس تامین نیازهای آنها بر می آید آن وقت در آینده چطور خواهد بود؟ علامه می گوید: «نسبت پشتیبانی به ازای هر بازنشسته در سازمان تامین اجتماعی 4 ممیز 51 صدم است. در صندوق بازنشستگی کشوری 65 صدم درصد است. در سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح 83صدم درصد نفر شاغل کسور پرداز دارد. یعنی به ازای هر یک بازنشسته در صندوق تامین اجتماعی 4 و 51صدم در حال کار هستند ولی در صندوق بازنشستگی کشوری به ازای هر بازنشسته 65صدم شاغل و در نیروهای مسلح 83 صدم نفر شاغل کسور پرداز دارد. همین باعث شده که در سال 1402 چون در حقیقت آن نسبت پشتیبانی وجود ندارد و صندوق های مالی مربوط به بازنشستگی کشوری هم توان پرداخت حقوق مکفی متناسب با تورم ندارند مجبور شدند دولت 15درصد از کل منابع عمومی بودجه 1402 را که معادل 331 همت است برای حمایت از صندوق های بازنشستگی برای تامین حقوقی آنها اختصاص دهد.» از دیگر پیامدها می توان روبه رو شدن با سالمندان مستاجر نام برد. آن طور که علامه می گوید در سال 1385,
8درصد از سالمندان مستاجر بودند اما پیش بینی ها از 20درصد سالمند مستاجر در سال 1410 خبر می دهند. سالمندانی که در جوانی و میانسالی توان خرید خانه را نداشته اند و مستاجر ما نده اند چطور می توانند از پس اجاره خانه بر بیایند در حالی که بعضی از آنها شغل و درآمد هم ندارند.
علامه می گوید: «متوسط هزینه درمانی و سلامت هر فرد در دوران سالمندی 6 برابر بقیه دوران زندگی است. در واقع آن فرانشیزی که یک سالمند از جیب می پردازد در دوران سالمندی 6 برابر دور ه های دیگر زندگی است. این درحالی است که 4درصد از سالمندان ما حتی از بیمه پایه برخوردار نیستند. 71درصد سالمندان ما بیمه تکمیلی برای خدمات بستری ندارند و 3 از 4 سالمند ما بیمه تکمیلی برای خدمات غیر بستری ندارند» اینها درحالی است که بیمه های پایه پوشش بسیار محدودی دارند و سالمند احتیاج به خدمات درمان در منزل و خدمات مراقبت در منزل دارد که هیچ کدام از بیمه ها این را پوشش نمی دهند. به جرات می توان گفت افزایش هزینه های سلامت سالمندان از پیامدهای مهم بحران سالمندی است. در حال حاضر در ایران به ازای هر 650 تا 700 سالمند یک عدد تخت سالمندی و مراکز اقامتی شبانه روزی سالمندان وجود دارد. درحالی که در کشورهای توسعه یافته دنیا این عدد به ازاری هر 18 نفر یک تخت است. علامه با اشاره به مشکلات مراقبتی سالمندان و این آمارها معتقد است ما احتیاج به یک نهضت ساخت مراکز نگهداری موقت و دایمی سالمندی داریم: «حالا اگر بخواهند این سالمند را در خانه نگه دارند ماهانه 10 تا 12 میلیون هزینه نگهداری یک سالمند است. 12 تا 15 میلیون هم هزینه در مرکز نگهداری سالمند است.»
آن طور که علامه می گوید در حال حاضر بهزیستی به تعداد بسیار محدودی سالمندان مجهول الهویه 3 میلیون و خرده ای پرداختی دارد و چیزی حدود 1000 سالمند برای پرستاری در منزل حدود یک میلیون و خرده ای کمک دریافت می کنند. او کمبود زیرساخت در بحث مراقبت از سالمندان را جدی توصیف می کند و ایجاد زیرساخت هایی برای بیمه مراقبت طولانی، بیمه بانک زمان، یا نظام مسوولیت پذیری داوطلبانه را از مهم ترین کارهایی می داند که باید هر چه زودتر برای آنها اقدام کرد. او ادغام اجتماعی سالمندان را برای سلامتی آنها مفید می داند و معتقد است در صورت انزوا و گوشه گیری سالمندان نه تنها جامعه از استفاده از تجربیات آنها محروم می ماند بلکه آنها را برای بیماری های مختلف آماده تر می کند: «ما محیط دوستدار سالمند نداریم، شرایط شهر دوستدار سالمند نیست، تکنولوژی های ما دوستدار سالمند نیستند. بسترهای انتقال تجربه های زیسته و تجربه های شغلی وجود ندارد. گروه های سالمندی همتایان در کشور ما جدی گرفته نشده است. تصویر سازی مثبت از دوران بازنشستگی و سالمندی برای کارآفرینی و مشارکت سالمندان خرد و محله محور دیده نشده است.»
او معتقد است نهادهای فرادستی مانند مجمع تشخیص مصلحت نظام باید سیاست های کلانی را تدوین کنند و دولت در برنامه هفتم توسعه فصل ویژه ای برای تهیه زیرساخت های سالمندی ببیند: «سازمان برنامه و بودجه و سازمان اداری استخدامی باید برای مواجهه با این درصد بالای گروه های آسیب پذیر سالمندان ساختارهای اداری و بودجه ای کشور را از نو بازنگری و بازتدوین کنند. نیاز است مجلس لایحه جامع حمایت از حقوق سالمندان که حقوق اساسی و بدون تبعیض و سالمند آزاری و محرومیت سالمندان از خدمات در آن مطرح شده باشد.»
از علامه می پرسم آیا تا امروز در رابطه با ایجاد بیمه بانک زمان که در کشورهای دنیا مورد استفاده قرار گرفته فکری شده است؟ آن طور که جست وجوهای ما نشان می دهد مرکز پژوهش های مجلس هم گزارشی از این کار داوطلبانه در کشورهای دیگر تهیه کرده است. سیستمی که براساس آن فرد می تواند با کار داوطلبانه برای سالمندان برای خود امتیاز کسب و ذخیره کند تا در آینده بتواند از آن زمان برای نگهداری و مراقبت خود در دوران سالمندی از آن استفاده کند: «در کشور ما امکان شکل گیری سمن ها و ورود بخش خصوصی به این گونه موارد به این دلیل که ما نظام دولت تنظیم گر و دولت رفاه نداریم سخت است. شهرداری های ما هم در این حوزه ها حاضر نیستند کار مردمی سازی را انجام بدهند به عبارتی ساختارهای حکمرانی ما ساختارهای دولتی است فلذا بدون ورود دولت این ساختارها شکل نمی گیرند. در بانک زمان ما یک نظام مسوولیت پذیری اجتماعی و خدمات داوطلبانه می خواهیم که روی پلتفرم ها باید به وجود بیاید. در بحث داده مخصوصا داده های بزرگ گرفتن اجازه از نهادهای ذی ربط سخت است، بنابراین برای این گونه کارها در شرایط فعلی تحریم های ظالمانه و یک مقدار شرایط امنیتی خاص نیاز به حمایت بیشتری از طرف دولت دارد.»
احمد دلبری رییس انجمن علمی سالمندان ایران در گفت وگو با «اعتماد» رشد جمعیت سالمندی در ایران را بیشترین رشد در دنیا می داند. او با اشاره به اینکه این دو برابر شدن جمعیت در کشورهای دیگر گاهی 100 سال طول می کشد از فرصت اندک کشور برای رسیدن به این ابربحران می گوید. او علت این سرعت را از یک طرف ارتقای وضعیت بهداشت و درمان، از طرفی بیش زایی دهه 1360 و کاهش درصد زاد و ولد می داند. از او در رابطه با آینده سالمندی در ایران می پرسم اما او معتقد است بهتر است با نگاهی به امروز آینده را تصور کنیم: «ما امروز 10 میلیون سالمند داریم آیا برای این 10 میلیون متخصص داریم؟ بیمه داریم؟ مستمری داریم؟ حال خوب داریم؟ اوقات فراغت داریم؟ بیمارستان داریم؟ چه چیزی داریم؟ ما به 2400 نفر متخصص طب سالمندان براساس استانداردهای دنیا نیاز داریم. حالا چند نفر هستند؟ متاسفانه کمتر از یک درصد از نیاز کشور متخصص داریم. بیایید آینده را فراموش کنیم. همین حالا 55درصد سالمندان ما هیچ گونه مستمری دریافت نمی کنند و براساس شاخص دیده بان سالمندی که در 97درصد کشورهای دنیا انجام شد ما رتبه 64 داریم.»
او معتقد است همین حالا با وجود 80 هزار سالمندی که اصلا ازدواج نکرده اند و از طرفی سالمندانی که 5 فرزند دارند هم اوضاع بحرانی است: «همین حالا 30درصد آسایشگاه های ما را سالمندان مجهول الهویه و سرراهی تشکیل دادند. در سال 1430 ما تقریبا 2 میلیون و 700 نفر سالمند خواهیم داشت که اصلا ازدواج نکردند. الان با 80 هزار نفر سالمندی که ازدواج نکردند این وضعیت را داریم. بعد فکر کنید در آینده چطور می شود؟»
او با کنایه می گوید که سالمندی مانند زلزله نیست که شاید بیاید یا نیاید و قطعا این بحران در پیش است و از تعطیل شدن رشته تب سالمندی از طرف وزارت بهداشت ابراز نگرانی می کند: «3 وزیر گذشته بهداشت و درمان قول دادند دوباره این رشته را راه اندازی کنند و نکردند. متاسفانه تضاد منافع وجود دارد و یک سری متخصصین می گویند نیازی به متخصص جدید نیست.»
او سالمندی را ابربحران و سونامی می داند و آغاز آن را از متولدین دهه 60 می داند. متولدینی که هر بار با پا گذاشتن آنها به دوره جدیدی از زندگی کشور دچار بحران شد از مدارس دو شیفته دهه 60 تا ساخت مسکن و بنگاه های زودبازده و حالا سالمندی که قرار است به آن وارد شوند: «دلیل این بود که متاسفانه در این سال ها برنامه ای نداشتیم. آن جوان دهه شصتی اگر کار نداشته باشد ازدواج نمی کند، اگر مسکن نداشته باشد در خانه پدری می ماند، اگر کار نداشته باشد می تواند کارگری کند. ولی این جوان وقتی به سالمندی می رسد یک سکته می کند باید 5 نفر او را جمع کنند. نه فرزند دارد، نه همسر دارد. متاسفانه سالمندی اولویت نیست. وقتی در کرونا می گفتند نگران نباشید تنها سالمندان از این بیماری می میرند. یعنی سالمندان شهروند یک و 2 نیستند؟ برای فرزندآوری قرارگاه ساخته می شود اما سالمندان کجای برنامه ریزی ها هستند. باید سران قوا بنشینند دور میز تا بتوانند کاری کنند.» مرتضی دیاری پژوهشگر جامعه شناسی در گفت وگو با «اعتماد» سالمندی را پدیده ای طبیعی می داند که به خودی خود بحران نیست و همه کشورها با آن روبه رو می شوند: «زمانی بحران می شود که جامعه کارکردهای اولیه خودش را به درستی انجام نداده باشد. یعنی درگیر یک سری مسائل رفاهی، پیری جمعیت و مهاجرت جوانان بشود. درگیر رشد منفی جمعیت بشود. وقتی همه اینها دست به دست هم می دهند ما از بحران سالمندی حرف می زنیم.»
او معتقد است چند موضوع باعث شده که سالمندی در چشم انداز 20 ساله بحرانی به نظر برسد؛ جوانانی که در سن فرزندآوری در حال رفتن از کشور هستند، طبقه متوسطی که علاقه به ازدواج را از دست داده و گرایش به طلاق در آن زیاد شده است. از نظر دیاری بحران صندوق های بازنشستگی است که بحران سالمندی را بسیار جدی تر کرده است: «حالا به صورت عددی و کلی حدودا بیش از 15درصد بودجه عمومی ما خرج بیمه های بازنشستگی می شود. این عدد بزرگی است که نشان می دهد همین حالا هم اوضاع خوب نیست. همه خدماتی که کشورهای دنیا به سالمندان می دهند از طریق صندوق های بازنشستگی است که در ایران سال هاست کارشناسان از ورشکستگی آن سخن می گویند.»

پیامدهای ابربحران برای جامعه سالمندی چیست؟
پیش بینی ها می گوید در سال 1410، 20درصد سالمندان کشور مستاجر خواهند بود
دلبری رییس انجمن علمی سالمندان: رشد جمعیت سالمندی در ایران بیشترین رشد در دنیا است
80 هزار سالمند ایرانی اصلا ازدواج نکرده اند