پاندمی كرونا با افزایش مرگ ومیر و كاهش نرخ زادولد، شاخص های جمعیتی كشور را در شرایط بدی قرار داده است
ایران زیر سایه كرونا پیر می شود

گروه اجتماعی
فقط كرونا نیست كه ما را تهدید می كند، بحران جمعیت هم به دلیل سقوط نرخ زادولد، وضعیت بدی را برای ایران رقم زده و تا سه دهه آینده، یكی از سه كشور سالخورده جهان خواهیم بود و در این میان، كرونا پیش آمدی فزون تر است، چراكه از پیامدهای تأسف بار این همه گیری، فقط مرگ انسان های بیشتر نیست، بلكه نرخ زادولد نیز به طرز قابل توجهی كاهش یافته، این ویروس، سوای حوزه سلامت و مخاطرات روحی- روانی كه جان و روان آدمی را هدف گرفته، در حوزه های مختلف اقتصادی و اجتماعی نیز پیامدهای متعددی داشته و در میان آثار اجتماعی كرونا، كاهش میل به فرزندآوری و یا به تعویق انداختن آن، نمایانگر آن است كه كرونا به عنوان هولناك ترین اپیدمی قرن، تنها در پی آن نیست كه جان آدمی را بستاند، بلكه تمام قد، علیه رشد جمعیت هم ایستاده است و قصد دارد، ریشه خانواده را بزند، خانواده ای كه تشكیل دهنده هسته بنیادین حیات اجتماعی جوامع است.
عارضه جمعیتی كرونا
اكنون فرصتی برای بهره مندی از پنجره طلایی جمعیت است و می توان به اصلاح و ترمیم ساختارهای جمعیتی دست زد. تا سال 1415 این پنجره گشوده است و اگر الگوی فرزندآوری اصلاح نشود و برای ارتقاء ساختار جمعیت پایدار، اقدامی صورت نپذیرد، یكی از سه كشور سالمند جهان خواهیم بود و این می تواند منشأ چالش های فراوانی برای كشور باشد و كاهش باروری و قدرت تجدید نسل به كاهش جمعیت در سن كار، كاهش رشد اقتصادی و فشار بر سیستم تأمین اجتماعی و شكاف نسلی منجر می شود و این مسئله، اضمحلال قدرت یك جامعه را به دنبال دارد. همان طور كه در آغاز كلام اشاره كردیم، ویروس كرونا، با پیامدهای جمعیتی همراه است و فرزندآوری را تحت تأثیر قرار داده و جمعیت كشور را هرچه بیشتر به سوی پیری كشانده است. مطابق تحقیقات شورای عالی انقلاب فرهنگی، پاندمی كووید 19 به كاهش فرزندآوری منجر شده و در چكیده مطالعه ای باهدف بررسی راهكارهای پیشگیری از كاهش نرخ موالید به واسطه شیوع كرونا، سمیرا شهباززادگان و منصوره كریم اللهی و اعضای هیئت علمی دانشكده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشكی اردبیل، دو پیامد مستقیم یا ارگانیكی و غیرمستقیم یا مكانیكی این ویروس كه بر روی جمعیت تأثیر گذاشته را مطرح كرده اند: «نخستین پیامد؛ افزایش میزان مرگ ومیر است و جنبه دیگر پیامدهای جمعیتی ویروس كرونا بر الگوهای ازدواج و فرزندآوری است.» در این مطالعه تأكید شده است: «فضای نامشخص ویروس كرونا، موجب تحت تأثیر قرار گرفتن، تصمیم گیری در مسائل جمعیتی مانند تعویق و كاهش ازدواج و فرزندآوری، بالا رفتن بیشتر سن بارداری و در برخی موارد حتی از دست دادن فرصت بارداری می شود. كرونا همچنین موجب افزایش مهاجرت ها می شود كه عمده دلیل این امر، مسائل اقتصادی است. بر این اساس اتخاذ سیاست های جمعیتی مناسب جهت مقابله با كاهش موالید ضروری به نظر می رسد و برای تأثیر بر مؤلفه های مؤثر بر تحولات جمعیتی ازجمله باروری، مرگ ومیر و مهاجرت به عنوان متغیر وابسته و عوامل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به عنوان متغیر مستقل مؤثر بر كاهش رشد جمعیت باید سعی شود ابعاد غیرمستقیم كرونا كنترل شود. مسائل حمایتی مربوط به ازدواج، كاهش میزان طلاق و تقویت فرزندآوری توجه ویژه نیاز دارند. اجرای برنامه هایی در جهت تحكیم بنیان خانواده ها و فضای اقتصادی كه زمینه را برای افزایش طلاق مهیاتر می كند، توجه ویژه ای می طلبد. در نظر گرفتن تسهیلات اقتصادی برای خانواده هایی كه در انتظار تولد فرزندشان هستند، حمایت و توانمندسازی زوج های جوان در تأمین هزینه های زندگی از پیشنهادهای صاحب نظران است. امن سازی و مناسب سازی محیط مراقبت و زایمان مادران باردار باید در اولویت برنامه ها قرار گیرد چراكه ممكن است خانواده ها و به خصوص مادران از ترس شرایط كرونایی از فرزندآوری اجتناب و از ترس اقدام به سقط جنین كنند. لازم است كیفیت و كمیت بستر مراجعه غیرحضوری مادران باردار افزایش یابد. آگاه سازی خانواده ها از تأثیرات كرونا بر سلامتی مادر و فرزند و اجرای برنامه های خودمراقبتی و ایجاد سبك نوین زندگی هم از دیگر پیشنهادهای كارشناسان و پژوهشگران حوزه جمعیت است. بی تردید فرهنگ سازی هم لازم است چراكه ارزش ها و گرایش های فردگرایانه موجب شده افراد علایق فردی و شخصی خود را بر داشتن فرزند اولویت ببخشند و فرزندآوری را در اولویت های آخر قرار دهند.»
هشدار: جمعیت 23 استان كشور كمتر از سطح جانشینی
این نخستین بار نیست كه ما تحولات نامطلوب جمعیتی را تجربه می كنیم، این اتفاق در سه دهه گذشته رخ داده، تحولاتی كه متأثر از برنامه ریزی و تصمیم گیری های غلط بوده و موجب شده درحال حاضر نسبت به سایر كشورهای جهان، وضعیت بدتری داشته باشیم. با استناد به گزارشی كه خبرگزاری تسنیم ارائه كرده، درمی یابیم «زنان ایرانی با دارا بودن 1/78 فرزند در مكان 146 جدول جهانی قرار می گیرند این در حالی است كه حتی اسرائیل با رتبه 75، آفریقای جنوبی 97، برزیل 106، تركیه 110، فرانسه 118، آمریكا 122 و انگلیس 137 در مكان هایی بهتر و بالاتر از ایران قرار دارند!»
اما آنچه ما را به نگارش این متن واداشته، تأثیرات كرونا بر فرزندآوری است كه مورد تأكید پژوهشگران عرصه جمعیت نیز قرارگرفته و آن ها اذعان می كنند كه مشكلاتی مانند همه گیری كرونا و سایر بیماری ها درنهایت راه حل پیدا می كنند اما سقوط جمعیتی هیچ راه حلی ندارد و عوارض آن نیز جبران ناپذیر است. طبق آخرین برآوردها كه مدیركل دفتر جمعیت مركز آمار ایران از آن سخن می گوید، جمعیت 23 استان كشور كمتر از سطح جانشینی بوده و تنها 8 استان دارای نرخ باروری بالاتر از سطح جانشینی بوده اند. استان های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و شمالی و رضوی، خوزستان، هرمزگان، گلستان و یزد نرخی بالاتر از سطح جانشینی داشته اند.
نرخ باروری در حد جانشینی شاخص مهمی است كه بیانگر داشتن متوسط دو فرزند برای هر زوج است كه تا سن ازدواج و فرزندآوری زنده باشند، بدان معنا كه هر خانم در طول دوران باروری خود حداقل دو فرزند به دنیا بیاورد؛ به عبارتی لازم است هر 10 زن 21 فرزند به دنیا بیاورند و در حال حاضر ایران ششمین كشور جهان است كه به سرعت به سوی سالمندی پیش می رود.
چالش كنونی كشور در زمینه باروری، قرار گرفتن میزان باروری در سطحی پایین تر از نرخ جانشینی یعنی باروری كمتر از 2/1 است و مریم بگلری- كارشناس جمعیت و باروری معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشكی ابن سینای همدان می گوید: این امر در درازمدت به منفی شدن رشد جمعیت، تغییر تركیب جمعیت و سالخوردگی جمعیت منجر خواهد شد كه اگر با برنامه ریزی صحیح در زمینه باروری و فرزندآوری به منظور افزایش جمعیت جوان مداخله صورت نگیرد، از حدود سال 1420 با ورود موج جمعیت متولدین دهه 60 به گروه جمعیت سالمند، نسبت سالمندان به سایر گروه های سنی بیشتر خواهد شد و پیش بینی می شود چنین جامعه ای دچار آسیب ها و مشكلات فراوانی در زمینه های اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، فرهنگی و سیاسی شود بنابراین باید با شناسایی موانع ازدواج و فرزندآوری و رفع و یا تسهیل این موانع ساختاری به رفع مشكل باروری پایین در كشور كمك كرد.
بگلری در رابطه با شاخص باروری در سراسر كشور اعلام كرده: در ایران از اوایل دهه 60 میزان باروری شروع به كاهش كرد به طوری كه در سال 65 به سطح 6/3 رسید، این میزان در سال های 75، 85 و 90 به ترتیب به 2/8، 1/9 و 1/8 بوده و در فاصله سال های 90 تا 95 باروری روندی افزایشی را تجربه كرده و به عدد 2/10 رسیده، درمجموع در حال حاضر میزان باروری كلی طبق آخرین محاسبات در سال 98 در كشور 1/74 محاسبه شده كه زیر نرخ جانشینی رسیده كه به معنی رشد منفی جمعیت در درازمدت است.
به این آمار هم توجه كنید كه سال 95، خانم های در سن باروری، 22 میلیون و 700 هزار نفر بوده اند و این آمار در سال گذشته به 22 میلیون و 900 هزار نفر رسیده كه به گفته علی اكبر محزون- مدیركل دفتر جمعیت مركز آمار ایران تا سال 1408 به 23 میلیون و 470 رسیده و متوقف خواهد شد!
آمار دیگری كه محزون ارائه می كند، مربوط به تأخیر در فرزندآوری است كه باعث شده، « 45 درصد ولادت ها مربوط به خانم های بالای 30 سال باشد؛ حدود 9 میلیون و 800 هزار نفر آمار جمعیت جوان در سن متعارف ازدواج است كه مجرد و هرگز ازدواج نكرده اند كه از این تعداد، 5 میلیون و 373 هزار نفر مرد و 4 میلیون و 423 هزار نفر خانم هستند؛ افرادی كه بالای سن متعارف و قبل از سن تجرد قطعی اند، یك میلیون و 810 هزار نفرند و 220 هزار نفر هم تا سن 50سالگی ازدواج نكرده اند و مجرد قطعی محسوب می شوند، از این تعداد 82 هزار آقا و 138 هزار خانم هستند؛ بالا رفتن میانگین سن ازدواج از طرفی باعث شده است سن باروری افزایش پیدا كند و مورد تهدید قرار گیرد.»
حل مشكلات اقتصادی، حتی بدون سیاست های تشویقی، منجر به فرزندآوری می شود
پس از شیوع كرونا، محمدمهدی تندگویان- معاونت ساماندهی امور جوانان وزارت ورزش بر این مسئله تأكید كرد كه آماری از كاهش ازدواج در دوران كرونا وجود ندارد، اما به تعویق افتادن زمان آغاز بسیاری از زندگی های مشترك طی ماه های اخیر ، عاملی در تأخیر فرزندآوری این زوج ها خواهد بود. بسیاری از زوجین مدتی طولانی تر قید فرزندآوری را زده اند. از نگاه این گروه شرایط اقتصادی موجود و درهم آمیختگی چالش های كرونایی با مسائل اقتصادی فرصت فكر كردن به فرزندآوری را نمی دهد اما نتایج به دست آمده از برخی مطالعات نشانگر آن است كه حل مشكلات اقتصادی؛ اعم از اشتغال زایی و رونق اقتصادی، می تواند حتی بدون در نظر گرفتن سیاست های تشویقی، منجر به ازدیاد جمعیت و فرزندآوری شود.
كاهش باروری با بیكاری ارتباط مستقیمی دارد
مطالعات جهانی نیز این مسئله را نشان می دهد كه افزایش بیكاری در جوانان و خوداشتغالی در سنین بالا مهم ترین تأثیر را در كاهش باروری در دوره بحران اقتصادی می گذارد و به طوركلی كشورهایی كه بیشترین تأثیر را از ركود اقتصادی تجربه می كنند، میل كمتری به فرزندآوری دارند و این مطالعه در نروژ، سوئیس و ایسلند صورت گرفته است. همچنین مطالعات دیگری كه در رابطه با كشورهای كره جنوبی و ایتالیا انجام شده، حكایت از آن دارد كه شرایط بغرنج اقتصادی و فقدان امنیت در بازار كار موجب شده تا زنان متعلق به طبقات پایین جامعه، تمایل كمتری به باروری داشته باشند. مطالعاتی از 285 منطقه در 28 كشور اروپایی نیز همین مسئله را تصدیق می كند كه میان سیاست های رفاهی كمتر و فقر و بیكاری با كاهش باروری ارتباط مستقیمی وجود دارد و این مؤلفه ها بر باروری زنان در همه سنین تأثیر منفی می گذارد.
كاهش باروری در دوران شوك های اقتصادی و بحران های اجتماعی نظیر كرونا كه به نابسامانی های اقتصادی می انجامد، به دلیل عدم اطمینان به آینده و تأثیر منفی آن بر سرمایه گذاری است. بنابراین همانند این شرایط اكنون به دلیل طولانی شدن همه گیری كرونا اتفاق افتاده و ناامنی شغلی و اقتصادی سبب شده تا افراد به راحتی نتوانند برنامه ریزی برای ازدواج و فرزندآوری داشته باشند. به همین علت كارشناسان تأكید می كنند: «تسهیل ازدواج، ایجاد شرایط امن اقتصادی و اطمینان به آینده برای زوجین می تواند در رفتارها و تمایل آنان به فرزندآوری مؤثر باشد. ایجاد شرایطی برای بازگشت به شرایط عادی اشتغال و ایجاد احساس امنیت اقتصادی و اطمینان به آینده یكی از این راهكارهاست و لازم است سیاست های كلی جمعیت و برنامه های جمعیتی در جهت حمایت از ازدواج و فرزندآوری با جدیت بیشتر و مدیریت هماهنگ اجرا شوند.»
پیش تر مدیركل دفتر توسعه اجتماعی معاونت امور جوانان وزارت ورزش و جوانان نیز بر این مسئله صحه گذاشته است كه به هرروی كرونا تأثیر مضاعفی بر كاهش جمعیت داشته. اعظم كریمی گفته است كه « زادولد با سرعت زیاد در حال كاهش است و تخمین زده می شود با كاهش 20 درصدی زادولد، تنها طی سه سال گذشته مواجه شده باشیم كه بسیار كاهش چشمگیری است. شیوع كرونا به عنوان چالشی جدید در كاهش رشد جمعیت تأثیرگذار است و فرزندآوری را كاهش می دهد. استمرار شیوع بحران كرونا از دو سوی ماجرا یعنی زادولد و مرگ ومیر بر رشد جمعیت اثر منفی خواهد گذاشت و به نظر می رسد پس از كرونا فرآیند كاهش زادولد شدیدتر خواهد شد.»
كریمی دلایل گوناگونی نظیر ترس از حضور در بیمارستان ها را در كاهش انگیزه فرزندآوری مؤثر دانسته كه به احتمال فراوان آثارش را در سال های پس از 1400 نشان خواهد داد؛ قبل از شیوع كرونا بحث كاهش شدید نرخ رشد جمعیت در كشور مطرح بود، اما شیوع كرونا این مسئله را تشدید كرده است.
مدیركل دفتر توسعه اجتماعی معاونت امور جوانان وزارت ورزش و جوانان، بابیان اینكه میزان موالید در هفت ماهه نخست سال 99 نسبت به هفت ماهه نخست سال 98 نزدیك 6 درصد كاهش پیداكرده و در تمامی استان ها این كاهش مشاهده می شود، گفته بیشترین كاهش موالید در استان های البرز با منفی 14 درصد، قم با منفی 9/5 درصد، مازندران با منفی 9/2 درصد بوده است و غیر از استان سیستان و بلوچستان كه با افزایش موالید تقریبا 3 درصدی مواجه بوده؛ كمترین درصد تغییرات در این بازه زمانی مربوط به آذربایجان غربی با منفی 2، كرمانشاه با منفی 3/8 و كردستان با منفی 4/1 درصد بوده است.
در ادامه به سراغ صالح قاسمی- نویسنده مجموعه جنگ جهانی جمعیت كه از پژوهشگران این عرصه است رفته ایم، تا تحلیلی از تأثیرات كرونا بر مقوله جمعیت ارائه دهد.
تأثیر كرونا بر روی موالید، مرگ ومیر و مهاجرت
قاسمی به ما می گوید: «كرونا روی هر سه شاخص تأثیرگذار در آمارهای جمعیتی اثر خود را گذاشته است: اولین مورد موالید است، به این علت كه امنیت روانی خانواده ها و زوجین كاهش یافته و لذا تصمیمشان به فرزندآوری یا تعلیق و یا تعطیل شده است، بنابراین در ایام كرونا، آمار موالید كاهش پیداكرده و از طرفی تعداد مرگ ومیرها افزایش یافته است؛ مرگ ومیرهایی كه به واسطه كرونا به آمار مرگ ومیر سالانه كشور اضافه می شود. دیگر اینكه ممكن است شرایط مختلف مواجهه با كرونا در كشورهای مختلف، انگیزه ای باشد برای اینكه عده ای به بعضی كشورها مهاجرت كرده و این یا مهاجرت موقت است و یا دائمی، بنابراین موضوع مهاجرت نیز متأثر از كروناست و به این ترتیب شاخص های جمعیتی و نرخ رشد جمعیت از سه طریق موالید، مرگ ومیر و مهاجرت تحت تأثیر كرونا قرارگرفته است. البته به رغم همه این مسائل، ما احساس می كنیم هشدار كارشناسان نسبت به تبعات كاهش رشد جمعیت، مؤثر واقع شده و نرخ رشد منفیِ تعداد موالید كمتر شده و تعداد موالیدی كه ماسال های قبل از دست می دادیم در سال 99 كمتر بوده است، بنابراین می توانیم بگوییم مؤثر است و این روشنگری ها توانسته در موضوع سقط جنین، تصمیم به فرزندآوری و عبور از تك فرزندی و تصمیم گیری برای ازدواج به هنگام و همچنین فرزندآوری به هنگام مؤثر واقع شود و می توان این مسئله را در شاخص های جمعیتی مشاهده كرد. اگرچه این موارد به تنهایی كافی نیست. ضمن آنكه موضوعی كه در سطح جهان در دستور كار بوده، مسئله مشوق های اقتصادی است و به عبارت بهتر تسهیلات اقتصادی به زوج های جوان به منظور فرزندآوری اعطا می شود و در كنار آن بر روی موضوع فرهنگ سازی هم كار می كنند، موضوع ارزش گذاری اجتماعی برای فرزند؛ اقدامی است كه در دنیا به شكل رسانه ای و فرهنگی به صورت گسترده ای در حال انجام است. اگرچه ما در این زمینه تأخیر داشته ایم اما نظام برنامه ریزی كشور در دولت سیزدهم این مسئله حساس و مهم را پیگیری خواهد كرد.»
این پژوهشگر حوزه جمعیت تأكید می كند كه «این دولت، حداقل برخلاف دولت یازدهم و دوازدهم باسیاست های جمعیتی مخالفت نخواهد كرد اما اینكه چقدر در حوزه جمعیت اقدام می كند، نیازمند فرصت است، ضمن آنكه می دانیم و می شناسیم كه این میزان از تعهد دولت به مسائل راهبردی و كلان كشور حتما آن ها را نسبت به این موضوع حساس خواهد كرد. ناگفته نماند كه این دولت، ظرفیت های خوبی هم در اختیار دارد، از سیاست های كلی جمعیت تا طرح جوانی جمعیت و همین طور برنامه هفتم توسعه و آنچه كه در سازمان برنامه وبودجه و در معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری محقق می شود، ظرفیت هایی است كه دولت سیزدهم می تواند در اختیار داشته باشد و نباید فراموش كنیم كه ما آخرین فرصت های پنجره جمعیتی كشورمان را هم داریم كه حداكثر 8 تا 10 سال خواهد بود.»
قاسمی در ادامه سخنانش به پدیده تك فرزندی هم اشاره كرده و می گوید: «این پدیده، الگویی كاملا نادرست است كه هم پیامدهای فردی- خانوادگی و هم پیامدهای اجتماعی- ملی دارد. اتفاقا تك فرزندی برآمده از روحیه دلسوزی والدین نسبت به فرزندان است، چراكه تصور می كنند با این اقدام می توانند امكانات و منابع مالی را بر روی یك فرزند متمركز كرده و نیازهای همان یك فرزند را تأمین كنند و به علاوه تربیت بهتری را رقم بزنند اما اتفاقا هم براساس علوم تربیتی و هم براساس تجارب موجود خانواده های تك فرزند، كودكانی كه با این الگو متولدشده و بزرگ می شوند، هم به لحاظ تربیتی و هم به لحاظ مهارت های اجتماعی و در آینده در زندگی خودشان دچار مشكلات عدیده ای هستند و لذا امروز هیچ كس، والدین را به تك فرزندی توصیه نمی كند و این مسئله كاملا روشن و واضح است و باید پیامدهای نامطلوب آن برای مردم تبیین شود. كشورهایی هم كه به این سمت رفته اند، متوجه اشتباه خود شده اند؛ به عنوان مثال چین بعد از سال ها كه در برخی از ایالت های خودش تولد فرزند دوم و بالاتر را جریمه می كرد، این قانون را لغو كرده و دیگر جریمه نمی كند و متوجه پیامدهای جدی اقتصادی- اجتماعی و فردی- خانوادگی تك فرزندی شده و به نظر می رسد كه ما هم باید به این سمت برویم و به والدین بگوییم، تك فرزندی الگویی است كه از سر دلسوزی و عشق والدین به فرزند شكل گرفته اما همین رفتار دلسوزانه، بزرگ ترین ظلم در حق بچه های تك فرزند است. ما در كنار این والدین، با گروهی از خانواده ها و والدین هم روبه رو هستیم كه تمایل به فرزندآوری نداشته و به سقط جنین دست می زنند، درحالی كه باید موضوع سقط جنین جرم انگاری شود. یعنی قانون ناقصی كه داریم باید كامل و اصلاح شود، كما اینكه در طرح جوانی جمعیت در مجلس هم این مسئله دیده شده كه قانون مورداشاره باید اصلاح و تكمیل شود و بعدازآن به درستی اجرایی شود و پزشكان و یا برخی از شبه پزشكان، اجازه نداشته باشند برای این موضوع مجوز صادر كنند، بنابراین موضوع سقط بسیار مهم است و تأثیر مهمی بر روی شاخص ها دارد و جرم انگاری و رفتار درست با این پدیده، در كنار روشنگری پیامدهای جدی این موضوع، می تواند آمار سقط را كاهش دهد. این را قبلا هم در گفت وگو با رسانه ها مطرح كرده ام كه داده های مطالعاتی حاكی است در شرایط كنونی، آمار سقط جنین معادل حدود یك سوم آمار 1.196.000 نفری تولدهای كل كشور است! و در صورت وجود یك قانون جامع و روشنگری لازم درباره ابعاد پزشكی، فقهی و فرهنگی پدیده غیرشرعی و غیراخلاقی سقط جنین، می توان امیدوار بود كه روند كاهش شدید موالید كشور در سال های اخیر، متوقف یا جبران شود.»
جمعیت كشور، متولی مشخصی ندارد
قاسمی در خاتمه، مهم ترین و فوری ترین اقدام برای مسئله جمعیت را داشتن یك متولی مشخص دانسته و تأكید می كند: «متأسفانه در حال حاضر جمعیت كشور، هیچ متولی ای ندارد و رئیس جمهور باید عاجلانه یك مشاور عالی جمعیتی انتخاب كند و آن ستاد عالی جمعیت كه در طرح جوانی جمعیت قیدشده، تشكیل شود و سپس باید باكار علمی و تخصصی، مهم ترین اولویت ها برای تغییر شاخص ها دیده شود، چون ما نمی توانیم همه كارها را به طور همزمان انجام دهیم و باید مهم ترین اقدامات را انجام داد كه تصور می كنم، اقداماتی كه توأم با مشوق های اقتصادی و مشوق های فرهنگی باشد در اولویت است و حتما پیوست روشنگری مسئله برای مردم هم اهمیت بسیار زیادی دارد كه همه رسانه ها اعم از دیداری و شنیداری و شبكه های اجتماعی باید در این رابطه به وظیفه ملی خود عمل كنند.»
جان كلام این گزارش، توجه به پیچیدگی و چندبعدی بودن موضوع جمعیت است كه از سوی انجمن جمعیت شناسی موردتوجه قرارگرفته و این انجمن معتقد است، موفقیت و پایدار بودن برنامه های جمعیتی مستلزم نگاه سیستمی، تعیین اهداف كوتاه مدت و بلندمدت، همكاری و هماهنگی بین بخشی، ارزیابی و ارزشیابی مستمر است. بنابراین، ایجاد یك كمیته راهبردی زیر نظر رئیس جمهور متشكل از نمایندگان قوای مقننه و قضائیه و نمایندگانی از كلیه وزارتخانه ها و سازمان های مرتبط با مسائل و برنامه های جمعیتی و چند نفر متخصص در حوزه های علوم دینی، سلامت، جمعیت و اقتصاد تشكیل شود تا با ارائه خط مشی كلی اجرای سیاست های كلی جمعیت را تضمین كند.