یونس پناهی، معاون وزیر بهداشت می گوید انتشار اعداد خام و بدون تحلیل، علمی نیست گزارش

مریم سرخوش ، روزنامه نگار

این روزها یكی از مهم ترین مطالبات از سوی مردم و متخصصان به ویژه آنها كه برای تكمیل واكسیناسیون شان دچار تردید هستند، انتشار مقالات و مستندات مربوط به بیماری كرونا و بیشتر از همه اطلاعاتی است كه درباره تزریق واكسن در كشور وجود دارد. با اینكه یك سال از آغاز واكسیناسیون می گذرد، اما هنوز هیچ مقاله تأییدشده ای از سوی وزارت بهداشت در این باره منتشر نشده و انتشار اخبار نادرست در فضای مجازی و سوءاستفاده واكسن ستیزها منجر به سردرگمی و گمراهی مردم شده است. به گفته برخی متخصصان، منتشر نشدن این مطالعات علمی از نتایج تزریق واكسن های متفاوت در كشور باعث بی میلی مردم به تزریق دوز های دوم و سوم واكسن كرونا شده است؛ هر چند كه یونس پناهی، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت و رئیس مؤسسه ملی توسعه تحقیقات علوم پزشكی این موضوع را تأیید نمی كند و می گوید كه براساس یك مطالعه انجام شده از سوی توانبخشی و سلامت اجتماعی وزارت بهداشت دلایل دیگری برای كاهش تزریق واكسن در دوزهای دوم و سوم وجود دارد و كسانی كه به دلایل غیرعلمی واكسن نمی زنند؛ حتی درصورت چاپ مقالات هم واكسن تزریق نخواهند كرد. او در گفت وگو با همشهری دلایل منتشر نشدن این مقالات و وضعیت پژوهش های كرونایی و واكسن ها را توضیح می دهد.

دی ماه امسال اعلام كردید كه 9500پژوهش مرتبط با كرونا در كشور انجام شده. چرا تاكنون هیچ یك از نتایج این مطالعات در اختیار مردم و متخصصان قرار نگرفته است؟
تعداد این مطالعات اكنون به بیش از 10هزار مطالعه در قالب طرح تحقیقاتی و پایان نامه درباره كرونا رسیده كه بخشی تمام شده و بخشی دیگر هم در حال تحقیق است. از نظر تعداد مقالات كوویدـ19در منطقه رتبه اول را داریم و این ادعا در پایگاه علمی Scopus قابل اثبات است. بیش از 2هزار مقاله هم در مجلات علمی چاپ شده است. در مجموع مطالعات انجام شده در حوزه كرونا درصد قابل توجهی مربوط به حوزه پزشكی، پیشگیری، درمان و واكسن است. در وزارت بهداشت و معاونت تحقیقات و فناوری بخشی تحت عنوان كمیته ساماندهی تحقیقات كرونا فعال است. مطالعاتی هم درباره مراقبت فعال واكسیناسیون، مطالعات بالینی در كووید-19، پایش اثربخشی واكسن ها، بررسی ایمنوژنیسیتی واكسن ها، توالی ژنومیك ویروس، پایش رفتارهای پیشگیری كننده، اثربخشی مداخلات غیردارویی، اثرطولانی مدت كرونا و اثرات اقتصادی و اجتماعی كرونا در دانشگاه های علوم پزشكی در حال انجام است. همچنین 47گزاره برگ در سامانه معاونت وجود دارد كه به سؤالات عمومی پاسخ می دهد. مطالعاتی هم درباره پذیرش واكسن و افت تزریق در مراحل دوم و سوم در حال انجام است كه به دست ما هم می رسد، اما از نظر ما مطالعات باید زمانی منتشر شود كه در مجلات معتبر چاپ شده باشند. گزارش دادن بدون داوری و ارزیابی علمی به هیچ عنوان مورد تأیید نیست. مقالات تمام واكسن های ساخته شده در ایران به مجلات معتبر ارسال شده، اما قبل از داوری، ارزیابی و چاپ، نمی توان اثربخشی شان را اعلام كرد. همین حالا هم مطالعه جامعی درباره عوارض واكسن در جمعیت قابل توجهی از مردم كشور به وسیله یك سامانه وب اپلیكیشن تحت عنوان «اجرای نظام مراقبت فعال پیامدهای بعد از واكسیناسیون كوویدـ19» در حال انجام است. این سامانه یك كمیته راهبردی دارد و مطالعات آن با دریافت مجوز اخلاق از فروردین 1400از دانشگاه شاهرود و در اردیبهشت در گیلان، زاهدان، بیرجند، كرمان، كردستان و مشهد آغاز شده است. مردم در این سامانه هر آنچه درباره تزریق واكسن می بینند، ثبت می كنند. نرم افزار طراحی شده هم تمام عوارض جدی و غیرجدی، واكنش های موضعی و سیستمیك براساس نوع واكسن و مدت زمان واكسیناسیون، سن و جنس را ثبت می كند. با اعلام نتایج نهایی و قابل گزارش، مطالعات این بخش در اختیار عموم قرار خواهد گرفت.
با همه این توضیح ها، اما به نظر می رسد منتشر نشدن چنین مطالعاتی منجر به كاهش استقبال مردم از واكسیناسیون دوز دوم و سوم شده است؟
چنین موضوعی را قبول ندارم. كسی كه نمی خواهد واكسن بزند حتی با انتشار مقالات هم واكسن نخواهد زد. براساس مطالعه انجام شده در دانشگاه توانبخشی و سلامت اجتماعی وزارت بهداشت درباره عوامل مؤثر بر پذیرش واكسن از سوی مردم، دلایلی برای كاهش استقبال از واكسیناسیون اعلام شد. در این میان برخی افراد مبتلا شدند و تصور می كردند كه دیگر دلیلی برای واكسن زدن وجود ندارد. البته این تصور اشتباه است؛ چراكه واكسینه نشده ها در مقایسه با واكسینه شده ها به ویژه در تزریق دوز سوم، بیماری نسبتا حادتری را تجربه كردند و میزان مرگ ومیر و بستری شدن در آی سی یو برای آنها به مراتب بیشتر بوده است. برخی هم واكسن تزریق كرده، اما باز هم مبتلا شده بودند و به همین بهانه دیگر به دنبال تزریق دوز سوم نیامدند كه توصیه ما به این افراد تزریق دوز سوم است؛ چراكه آینده ویروس و جهش هایش غیرقابل پیش بینی است. برخی دیگر به دلیل دسترسی نداشتن به واكسن های خاص، تزریق نوبت سوم شان را انجام ندادند. تعدادی از واكسن نزده ها هم هیچ اعتقادی به واكسن ندارند یا تحت تأثیر ضدواكسن ها قرار می گیرند.
گفته می شود برخی به دلیل نبود اطلاعات كافی در نوع و پلتفرم واكسن های مؤثرتر در ایجاد ایمنی زایی بیشتر، برای تزریق دوز سوم مراجعه نكردند. به نظر شما نباید حداقل در این باره اطلاع رسانی ها با سرعت بیشتری صورت می گرفت؟
انتشار اعداد خام و بدون تحلیل و ارزیابی، كار علمی نیست. از نظر من پژوهشگر، برای ارزیابی و ارائه مطالعات دیر نیست؛ چرا كه بیشترین واكسیناسیون ما از برج 7شروع شده است. قطعا به صورت مقطعی و تنها با دسترسی به اطلاعات یك شهر نمی توان برای كل كشور تصمیم گیری كرد. باید اطلاعات دقیق و مستند در اختیار مردم قرار بگیرد. درباره كرونا در دنیا و حتی داروها هم مقالات متعددی به چاپ رسید، اما بعد از مدتی پس داده شد یا اثربخشی آنها مورد تأیید قرار نگرفت. كاهش استقبال از واكسیناسیون به دلیل منتشر نشدن مطالعات به هیچ عنوان ادعای درستی نیست؛ چراكه براساس مطالعات انجام شده، مشخص و اعلام شد كه میزان حفاظت و ایمنی در بدن به دنبال انواع واكسیناسیون از 68درصد تا 87درصد متغیر است و تفاوت قابل توجه معناداری در آنتی بادی بین واكسن های موجود در بازار وجود ندارد كه افراد خواستار واكسن بخواهند منتظر اعلام نتایج آن بمانند. در ابتدا با توجه به اینكه در تنوع واردات واكسن ها این تفاوت چندان نبود برای شروع واكسیناسیون بهترین واكسن را در دسترس قرار دادیم. پس از 2دوز، برای تزریق دوز سوم هم مطالعه انجام شده، باز هم نشان داد كسانی كه 2دوز واكسن سینوفارم دریافت كرده بودند، اگر در تزریق سوم، سینوفارم یا واكسن متفاوت تزریق كنند هم اختلاف چندانی در ایجاد حفاظت وجود ندارد؛ به همین دلیل همان مدل اول را درنظر گرفتیم. براساس همین مطالعات بود كه پروتكل تزریق واكسن برای كودكان و زنان باردار متفاوت درنظر گرفته شد یا برای افراد زیر 50سال آسترازنكا توصیه نشد. از سوی دیگر میزان و تنوع واكسیناسیون در كشور ما پاییز امسال رخ داد و تقریبا 4تا 5ماه است كه واكسیناسیون گسترده انجام شده است. داده های اطلاعاتی هم كه به سرعت همان روزهای ابتدایی به دست ما نمی رسد، وقتی یك نفر واكسن می زند، 3ماه باید بگذرد كه دوز سوم را بزند و 15روز بگذرد كه آنتی بادی شكل بگیرد. اما درنظر بگیرید كه بیش از 90درصد مردم یك دوز واكسن و 80درصد هم 2دوز را تزریق كرده اند، میزان رعایت پروتكل ها هم در بسیاری از مراكز كم است، اما در مقایسه با شرایط سال گذشته كه محدودیت ها و قرنطینه ها را داشتیم در مواجهه با پیك اومیكرون میزان مرگ ومیر و شدت بیماری بسیار كمتر بوده است.
درباره سینوفارم هم با وجود تزریق 60درصدی و آغاز واكسیناسیون از اردیبهشت امسال، همین مسائل در منتشر نشدن مطالعات نقش دارد؟
درباره سینوفارم تا همین چند ماه پیش، تزریق قابل توجهی نداشتیم و از پاییز امسال با واردات محموله های واكسن ، بخش زیادی از مردم واكسینه شدند، اما در مطالعه انجام شده در یكی از دانشگاه ها مشخص شد كه میزان فوت افراد بالای 60سال در مقایسه زمانی قبل و بعد از واكسیناسیون كاملا متفاوت است و واكسینه شدن این گروه سنی با كاهش قابل توجه مرگ آنها همراه بوده است. این مقاله هنوز چاپ نشده، اما اطلاعات اولیه آن همین اثربخشی واكسن ها را نشان می دهد. در یك بررسی كلی از 4نوع واكسن تزریق شده، وضعیت آنتی بادی ثبت شده 58درصد، 80درصد، 23درصد و 55درصد اعلام شد، اما با توجه به اینكه حجم نمونه ثابتی نداریم و این مطالعه در میانه راه است نمی توانیم با این اعداد خام، اطلاعات نادرست به مردم بدهیم؛ چراكه یك واكسن با ایجاد آنتی بادی 80درصدی، عوارض بیشتری هم داشته و این عوارض در واكسنی با اثربخشی كمتر وجود نداشته است. اینها نیاز به تحلیل علمی دارد و با اینكه چنین مطالعاتی در دسترس ماست، اما تا چاپ نشدن مقالات و داوری نمی توانیم آن را برای عموم جامعه منتشر كنیم.
به جز واكسن ها، درباره داروهای تجویز شده در كشور ازجمله رمدسیویر هم گفته می شود تجویز بیش از حد آن می تواند عوارضی ازجمله آسیب به كلیه و ریه داشته باشد. در این باره چه مطالعاتی انجام و منتشر شده است؟
مقالات متعددی از این دارو در دنیا و ایران چاپ شده است. رمدسیویر در چند روز اول به ویژه درباره اشخاص با بیماری های زمینه ای، به دلیل خاصیت ضدویروسی تجویز می شود كه می تواند مقدار ویروس را كم كرده و به بدن این اجازه را می دهد كه ویروس را مدیریت كند. هر قدر تعداد ورود ویروس وارد شده به بدن بیشتر باشد، میزان درگیری با بیماری هم بیشتر خواهد بود و رمدسیویر به نوعی این شرایط را كنترل می كند. البته هیچ چیزی بدون عارضه نیست، اما برای بیمارانی كه این دارو را دریافت می كنند، در ابتدا عملكرد كلیه، كبد و خون اندازه گیری می شود و اگر طبیعی بود، تزریق دارو شروع می شود. قطعا برای فردی كه نارسایی كبد و كلیه داشته باشد، استفاده از این دارو مشكلات و خطراتی دارد؛ به همین دلیل در جریان دریافت دارو، این اعداد اندازه گیری و درصورت افزایش، میزان تجویز كم می شود. درست است كه میزان استفاده از رمدسیویر در كشور ما بالا بود، اما درباره عوارض آن هم بزرگ نمایی صورت گرفته است.
یكی از نكات مهم در دوران پساكرونا و عوارض روحی و جسمی باقی مانده از این بیماری و پاندمی آن است. در این باره چه مطالعاتی انجام شده است؟
در اسفند 98و همان ماه اول شیوع كرونا، تصور ما این بود كه در بازه زمانی كوتاه مدت كرونا تمام می شود. همان عوارض تأخیری ناشی از كرونا را آغاز كردیم و خیلی از بیمارستان ها و دانشگاه ها بیماران بستری كرونایی را حتی پس از ترخیص ارزیابی می كردند كه این كار اكنون هم ادامه دارد. ارزیابی تأخیری ناشی از ابتلا به كرونا حاكی از افزایش اختلالات خواب، روانی مثل استرس، اضطراب و افسردگی یا دیابت، فیبروز ریه و اختلافات متابولیك مانند چاقی است. این در حالی است كه برخی مردم هم بیماری های زمینه ای داشتند و از ترس كرونا به بیمارستان مراجعه نكردند و با پیشرفت بیماری مواجه شدند، برخی از آنها فوت كردند و برخی دیگر هم در شرایط سختی قرار دارند. برخی از بیماری ها ازجمله تیروئید كم كار هم بعد از كرونا زیاد شد. این عوارض ازجمله اختلالات روانی، ریسك خودكشی و بیماری های متابولیكی بسیار اهمیت دارد و به همین دلیل مطالعات اثرات طولانی مدت كرونا، بررسی اثربخشی داروها، عوارض و مرگ ومیر ناشی از كووید-19هم از سوی مؤسسه نیماد و هم دانشگاه توانبخشی در حال انجام است.
كندی انتشار این اطلاعات منجر به سوءاستفاده برخی در فضای مجازی شده است كه مردم را تشویق به واكسن نزدن می كنند. در این باره چه باید كرد؟
فارغ از كرونا، مردم برای هر بیماری دیگری كه به پزشك مراجعه می كنند از آزمایش ها و تجویزها اطلاعات زیادی ندارند، اما به واسطه اعتماد به جامعه پزشكی روند درمان را انجام می دهند. سؤال كردن و كنجكاو بودن مشخصه خوبی است، اما باید نسبت به روند تحقیقات و دانش پژوهی علمی در كشور اعتماد وجود داشته باشد. به هر حال در چارچوب حوزه سلامت و وزارت بهداشت بیش از 800مركز تحقیقاتی و نزدیك به 70دانشگاه علوم پزشكی داریم كه حفظ سلامت و جان مردم وظیفه اصلی و مهم آنهاست.

نكته ها
كسانی كه به دلایل غیرعلمی واكسن نمی زنند و بهانه شان چاپ مقالات است، حتی در صورت دسترسی به این مقالات هم واكسن تزریق نمی كنند.
در یك بررسی كلی از 4نوع واكسن تزریق شده، وضعیت آنتی بادی ثبت شده 58درصد، 80درصد، 23درصد و 55درصد بود، اما بدون تحلیل و ارزیابی علمی آنها را منتشر نمی كنیم.
براساس مطالعه انجام شده از سوی دانشگاه توانبخشی و سلامت اجتماعی وزارت بهداشت 4دلیل برای كاهش تزریق واكسن ها ثبت شده و هیچ كدام هم مربوط به منتشر نشدن مطالعات واكسن ها نیست.
بررسی ها نشان می دهد میزان حفاظت و ایمنی در بدن به دنبال انواع واكسیناسیون از 68 درصد تا 87درصد متغیر است و تفاوت قابل توجه معناداری در آنتی بادی بین واكسن های موجود در بازار وجود ندارد كه افراد خواستار واكسن بخواهند منتظر اعلام نتایج آن بمانند.
مردم برای هر بیماری دیگری كه به پزشك مراجعه می كنند از آزمایش ها و تجویزها اطلاعات زیادی ندارند، اما به واسطه اعتماد به جامعه پزشكی روند درمانی را انجام می دهند. سؤال كردن و كنجكاو بودن مشخصه خوبی است، اما باید نسبت به روند تحقیقات و دانش پژوهی علمی در كشور اعتماد وجود داشته باشد.