گروه سلامت خبرگزاری فارس- محمد تاجیک: در هفته ملی جمعیت قرار داریم.جمعیت و جوانی آن از اهمیت بسیار بالایی در هر کشور برخوردار است؛ به طوری که جمعیت زیاد داشتن هر کشوری به معنای داشتن مولفه قدرت در سطح ملی و بین المللی است. جوانی جمعیت و جوان بودن سن افراد هر کشوری یعنی داشتن نیروی فعال و با نشاط جوانی برای رسیدن به اهداف توسعه ای در بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ...است.

اکنون وضعیت جهان به سوی سالمند شدن بیشتر و پیری در جریان است. ایران نیز به مانند بسیاری از کشورها در لبه تیز قرار گرفتن در گردونه کشورهای پیر و سالمند قرار دارد و هرگونه سهل انگاری و بی تدبیری در ایجاد زیر ساختهای جوانی جمعیت کشورمان را با مشکلات زیادی روبرو خواهد کرد.

برای آشنایی با موضوع سالمندی و زیاد شدن افراد سالمند و همچنین مسائل مختلف مربوط به دوره سالمندی و...با خانم دکتر «سیده صالحه مرتضوی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران و متخصص سالمند شناسی» به گفت وگو نشستیم.

خانم دکتر! در ابتدای گفت وگو توضیح دهید سالمند چه تعریفی دارد؟

سالمندی را می توان از ابعاد مختلف تعریف کرد. یکی از این ابعاد، تعریف بر اساس سن تقویمی است. براساس تعریفی که سازمان بهداشت جهانی ارائه داده است در کشورهای در حال توسعه مانند ایران، سن 60 سال به بالا و در کشورهای توسعه یافته سن 65 سال به بالا را سالمند می گویند. اگر چه استفاده از سن راحت ترین راه بیان تعریف سالمندی است، ولی برای ارائه تعریف کامل باید این پدیده را از ابعاد و جنبه های گوناگون مورد توجه قرار داد. به طور مثال: از بعد اجتماعی، سالمندی دورانی از زنـدگی اسـت کـه در نقش ها و ارتباطات فرد تغییر ایجاد می شود و از بعد قانونی، سالمندی دوران معاف شدن بالطبع یا بالاجبار از انجام وظائف مـنظم قـانونی است (بازنشـستگی).



نکته مهمی که باید به آن توجه داشت این است که ما یک سالمندی فردی داریم و یک سالمندی جمعیت. سالمندی فردی تغییرات فیزیکی-روانشناختی است که با گذر زمان از تولد تا مرگ اتفاق می افتد و گریزی هم از آن نیست. سالخوردگی جمعیت، افزایش تعداد سالمندان به نسبت کل جمعیت است (سهم سالمندان از کل جمعیت).

سالخورده شدن جمعیت بیش از هر چیز معلول دو عامل جمعیت شناختی و تغییرات آن است: اول کاهش باروری و تداوم آن در یک دوره نسبتاً طولانی مدت و دوم کاهش مرگ و میر یا افزایش امید زندگی. در کنار این دو عامل، مؤلفه سوم جمعیتی یعنی مهاجرت نیز در سالخوردگی جمعیت به ویژه در سطح منطقه ای و نواحی مختلف یک کشور می تواند نقش تعیین کننده ای داشته باشد.

10 درصد جمعیت ایران سالمند هستند

خانم دکتر! در کشور آخرین وضعیت سالمندی چگونه است؟

بر اساس آخرین سرشماری سال 95 معادل 9.28 درصد جمعیت سالمند هستند؛ یعنی حدود 10 درصد که این میزان اکنون زیادتر شده است؛ البته بحث بسیار مهم این است که این 10 درصد نسبت به 40 سال قبل دو برابر شده و مسئله ای که باید به آن توجه کرد این است که آن بیش زایی دهه 60 ما در حدود 1420 به سن سالمندی می رسند؛ یعنی کمتر از 20 سال آینده جمعیت سالمندی ما 2 برابر می شود و در سال 1420 انفجار جمعیت سالمندی را در کشور خواهیم داشت. مسئله مهم دیگر اینکه در کشورهای توسعه  یافته زمانی که طول کشید تا درصد جمعیت سالمند آنها 2 برابر شود چیزی حدود 100 تا 150 سال بود؛ بنابراین، ما علاوه بر اینکه منابع محدودتری به نسبت کشورهای توسعه یافته داریم زمان محدودتری هم داریم که این مساله نشان دهنده اهمیت برنامه ریزی و اقدام در این خصوص است.

ایران به سرعت در حال پیر شدن است

جمعیت جوان و پویا به نوعی سرمایه یک کشور است و این موضوع روی موارد اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تأثیر دارد؛ بنابراین همه جوامع از سالخوردگی جمعیت هراس دارند. ما نیز به عنوان کشوری که سال ها جمعیت جوان داشته و الان به سرعت به سمت جمعیت سالخورده می رود، این چالش را تجربه می کنیم و به همین دلیل است که بحث های مرتبط با جوانی جمعیت مورد توجه قرار گرفته است.

کمتر از 20 سال آینده جمعیت سالمندی ما 2 برابر می شود و در سال 1420 انفجار جمعیت سالمندی را در کشور خواهیم داشت

خانم دکتر! سالمندان چه نیازی هایی دارند؟ به عبارتی آیا نیازهای سالمندان با سایر گروه های سنی متفاوت است؟

دوره سالمندی ویژگی هایی دارد که آن را از سایر دوران های زندگی متمایز می کند. در سالمندی به دلیل اینکه به نوعی ارگان ها و ساختارهای بدن دچار ضعف می شوند توانایی های فرد تا حدودی کم می شود. بنابراین، از نظر فیزیولوژیک اتفاقاتی بروز می کند که نیازهای خاصی برای فرد ایجاد می کند. اگرچه سالمندی را مترادف بیماری نمی دانیم، اما برخی بیماری ها در دوران سالمندی شیوع بالاتری دارند. وقتی بیماری ها و به خصوص بیماری های مزمن بیشتر باشند، نیاز به مراقبت و همچنین خدمات عمومی و تخصصی مطرح می شود. بار اقتصادی این مساله هم برای فرد و خانواده، هم برای جامعه و سیستم سلامت نباید نادیده گرفته شود.  

 از نظر اجتماعی نیز تغییراتی رخ می دهد؛ به عنوان مثال فرد دیگر امکان ایفای نقش های اجتماعی قبلی خود را ندارد. اغلب افراد در این دوران بازنشسته می شوند؛ بنابراین، فردی که در اجتماع فعال بوده و نقش های مختلفی را ایفا می کرده، به یک باره با شرایطی مواجه می شود که باید در خانه باشد و ارتباطات و فعالیت هایش کمتر می شود و این مسئله ممکن است باعث شود فرد نشاط قبلی را نداشته باشد. برای مواجهه صحیح با بازنشستگی باید قبل از ورود به آن، افراد آموزش هایی دریافت کنند و آماده باشند. مثلاً برای اوقات فراغت خود برنامه هایی را در نظر بگیرند و ...



همچنین بحث تنهایی، آشیانه خالی و سوگ از جملات مشکلاتی است که در دوران سالمندی بیشتر مطرح است. فرزندان ازدواج می کنند و یا به هر دلیلی خانه والدین را ترک می کنند و پدر و مادری که قبلاً وقت قابل توجهی را صرف مراقبت از فرزندان می کردند، باید جای خالی آنها را در شرایطی که به بیماری ها و ناتوانی های مختلفی مبتلا شده اند تحمل کنند. این مشکلات وقتی فرد شریک زندگی، همتایان و هم سالان خود را از دست می دهد، پررنگ تر می شود.

خانم دکتر! چه بیماری هایی در دوره سالمندی شیوع بیشتری دارد؟ 

همانطور که قبلا هم اشاره کردم سالمندی لزوما با بیماری همراه نیست و همه تلاش تیم های سلامت در جوامع این است که افراد سالمندی توام با سلامتی را طی کنند؛ ولی بعضی از بیماری ها مانند بیماری های قلبی – عروقی، فشار خون، دیابت، سرطان ها، آرتریت و اختلالات روان پزشکی، با افزایش سن شایع تر است. مشکل عمده ای که در این دوران بسیاری از افراد با آن مواجه هستند، هم ابتلایی به این بیماری هاست. به طور مثال، ابتلا هم زمان به بیماری های قلبی – عروقی و دیابت؛ که این مساله مدیریت بیماری ها را سخت تر می کند.

کمتر از 20 سال آینده جمعیت سالمندی ما 2 برابر می شود و در سال 1420 انفجار جمعیت سالمندی را در کشور خواهیم داشت

اختلالات خواب، بی اختیاری ادرار و سرگیجه هم از جمله  سندرم های سالمندی است

علاوه بر این، مشکلات دیگری هم در دوره سالمندی بیشتر دیده می شود که مجموعه ای از علائم است و به سندرم های سالمندی معروف است. مانند زمین خوردن، که عوارض و عواقب زیادی برای سالمندان به دنبال دارد. خیلی اوقات سالمندی که به صورت مستقل زندگی می کند با یک زمین خوردن زندگی اش مختل می شود و دیگر نمی تواند مستقل زندگی کند. اختلالات خواب، بی اختیاری ادرار و سرگیجه هم از جمله این سندرم ها هستند.

چه بیماری های روانی را در سالمندان شاهد هستیم و چه عواملی تشدید کننده این بیماری ها بوده و خانواده ها در این خصوص چه وظایفی دارند؟

افسردگی یکی از مشکلاتی است که همه سنین را درگیر می کند و در سالمندی نیز با آن روبه رو هستیم. از جمله عوامل زمینه ساز این بیماری در دوره سالمندی می توان به تنهایی و آشیانه خالی، فوت شریک زندگی یا دوستان و هم سالان، درد و بیماری های مزمن، ناتوانایی های جسمی، تغییرات عمده در زندگی و مصرف داروهای خاص، اشاره کرد.

اضطراب یکی  از مشکلات شایع در میان افراد مسن است

اضطراب یکی دیگر از مشکلات شایع در میان افراد مسن است. البته خیلی از اوقات چون افراد سالمند بیشتر به علائم جسمی اشاره می کنند این مشکل کمتر تشخیص داده می شود. احساس یأس و ناامیدی و اینکه فرد سالمند احساس می کند آن اثرگذاری قبلی را دیگر ندارد. همچنین گوشه گیر شدن نیز در دوره سالمندی بیشتر مشاهده می شود.

خیلی از افراد سالمند در این دوره مشکلات خواب، بی خوابی، دیر به خواب رفتن و دیر بیدار شدن را دارند. همچنین، به دلیل ترس از زمین گیر شدن و از دست دادن عزیزان و استقلال فردی که سالمندان آن را تجربه می کنند، تجربه استرس از دیگر مشکلات دوره سالمندی است.



تمام فعالیت های شناختی مانند حافظه، توانایی تصمیم گیری و توانایی یادگیری با افزایش سن دچار افت می شوند. این افت طبیعی با بیماری هایی نظیر آلزایمر متفاوت است. بر خلاف بیماری آلزایمر، تغییرات طبیعی مغز با افزایش سن اختلال شدیدی در زندگی روزمره فرد ایجاد نمی کند و نکته مهم دیگر این که افت حافظه و توانایی های شناختی در آلزایمر شدید و پیش رونده است.

در برخورد با این مشکلات نکته مهم این است که خود سالمندان عزیز و خانواده های آنها همه مشکلات را به افزایش سن و کهولت سن نسبت ندهند و در کوتاه ترین زمان ممکن بررسی های لازم و به دنبال آن اقدامات لازم با مشورت تخصصی انجام شود. داشتن زندگی فعال و از آن مهم تر ورزش و فعالیت بدنی منظم، فعال ماندن از لحاظ اجتماعی، تداوم یادگیری و توجه به داشتن خواب منظم و کافی و تغذیه مناسب، از دیگر توصیه های کلی است که می توان به سالمندان عزیز و خانواده های این عزیزان در این زمینه و برای پیشگیری از مشکلات آتی، مطرح نمود.

خانواده در برخورد با سالمند به چه نکاتی باید توجه داشته باشد؟

یکی از مسائل مهمی که در ارتباط با سالمندان بسیار مهم است، بحث تکریم این عزیزان است. ما در دین مبین اسلام نیز توصیه های موکدی در خصوص احترام به پدر و مادر و پیران و سالخوردگان جامعه داریم. سالمندان گنجینه های گرانبهایی هستند از تجاربی که یک عمر در مدرسه زندگى کسب کردند. در رفتار با آنها باید مراقب باشیم که حرمت و شأن آنها حفظ شود و احساس سرباری بر دیگران نداشته باشند. اگرچه، به دلیل کاهش توانایی ها و بعضا ابتلا به بیماری ها ناتوان شده باشند. افراد خانواده باید سعی کنند به سالمندان سر بزنند تا آنها احساس تنهایی نکنند.

باید زندگی کردن سالمند را آسان کنیم

خانم دکتر! موضوعی که در خانواده ها وجود دارد این است که برای نمونه فرد سالمندی شغل دارد اما در اثر کهولت سن بنا به تشخیص خانواده باید در خانه بماند و دیگر فعالیتی نداشته باشد. در این حال خانواده با اعتراض سالمند روبه رو می شود. حال این تقابل خانواده با سالمند باید چطور باشد؟

خانواده ها باید بپذیرند اگرچه فرد سالمند به دلیل تغییراتی که در بدن ایجاد می شود توانش نسبت به قبل کمتر شده، اما به این معنی نیست که دیگر نمی تواند کارهای خود را انجام دهد؛ یعنی تا آنجا که امکان دارد باید فرد سالمند کارهای شخصی خودش را انجام دهد. به عبارتی کاری که ما باید انجام دهیم این است که فضا را به گونه ای مهیا کنیم تا سالمند کارهای خود را تا آنجا که می تواند خود مدیریت کند و ما فقط شرایط را تسهیل کنیم. این واقعاً اشتباه است که ما سالمند را محدود کنیم.گاهی اوقات فرزندان فکر می کنند با این کار به سالمند احترام می گذارند. اما این در واقع حس ناتوانی را به او منتقل می کند.

 باید به فعال ماندن سالمندان عزیز با توجه به توانایی که دارند کمک کنیم. گاهی لازم است او را به ورزش کردن، پیاده روی کردن تشویق کنیم و یا حتی برای انجام این کار او را همراهی کنیم. برای سالمندی که بیمار است و امکان خروج از منزل را ندارد امکان جابجایی و فعالیت در منزل را فراهم می کنیم. اگر توان آشپری کردن دارد ولی نمی تواند وسایل مورد نیاز را خرید کند، در انجام خرید به او کمک کنیم و اجازه بدیم آشپزی را خود انجام دهد. اگر در خانه پله وجود دارد برای همین نمی تواند از حیاط استفاده کند، این مشکل را اصلاح کنیم. بنابراین، به طور خلاصه هر کاری را که کمک کنه سالمند فعال باقی بماند زمینه اش را فراهم کنیم.



البته سالمندان عزیز نیز گاهی تمایل ندارند که کارهای قبلی را انجام دهند و می گویند از ما دیگر گذشته است؛ در حالی که باید این فکر را حذف کنیم و یک سالمند باید بگوید تا زمانی که من زنده و پویا هستم باید فعالیت داشته باشم. حتی کارهای جدید و مهارت های جدید یاد بگیرند؛ این بسیار کمک کننده است. هم ذهن را فعال می کند و هم احساس فعال بودن و کارا بودن به فرد می دهد.

تکریم، احترام و حمایت، مهم ترین چیزی که خانواده در قبال سالمند باید داشته باشد

 با توضیحاتی که دادید مهم ترین نیاز یک سالمند و انتظار آن از خانواده و فرزندان چیست؟

تکریم، احترام و حمایت، مهم ترین چیزی که خانواده در قبال سالمند باید داشته باشد. همین خدماتی که در دوره کودکی پدران و مادران ما بدون چشم داشت به فرزندان خود ارائه کردند اکنون بخش کوچکی از آن را انجام می دهیم. به گونه ای رفتار کنیم که سالمند احساس نکند تنها است یا خدایی نکرده سربار است. این بهترین چیزی است که فرزندان می توانند برای پدران و مادران سالمند خود انجام دهند.

البته جامعه نیز رسالت های مختلفی در برابر سالمندان که کوهی از تجربه هستند و سال ها خدمت کرده اند، دارد. باید شرایطی فراهم شود که سالمندان دوران بازنشستگی خوبی را طی کنند. در دنیا خدمات متعددی برای سالمندان وجود دارد. از پوشش های بیمه ای گرفته تا خدمات درمانی و توانبخشی در منزل که متاسفانه هنوز در کشور ما خدمات مناسب برای این عزیزان را نداریم و با روند رو به رشدی که در سالمندی داریم اگر برنامه ریزی و اقدامات مناسبی صورت نگیرد، قطعا با بحران شدید مواجه خواهیم شد.

پایان /