گفت وگو با سه فعال حقوق زنان در رابطه با افزایش فعالیت ها و برنامه های رسمی درباره زنان تغییر نگرش رسمی به حقوق زنان؟ آیا حاکمیت نسبت به زنان و مواجهه با حقوق آنها رویکرد جدیدی پیدا کرده است محمد معصومیان

این روزها همه از زنان می گویند. به خصوص بعد از اتفاقاتی که سال گذشته ایران را تحت تاثیر قرار داد. اعتراضاتی که از جان باختن مهسا امینی آغاز شد و موج جدیدی از گفت وگو و بحث در رابطه با حقوق زنان در ایران را داغ کرد. در این میانه پرهیاهو که بعضی از زنان بعد از انقلاب روسری از سر برداشتند و در عرصه های عمومی ظاهر شدند برای اولین بار گفت وگوهای پرتنشی در صداوسیما حول مسائل زنان ایرانی آغاز شد و مردم برای اولین بار بیننده مناظره های زنده ای در رابطه با حقوق زنان در رسانه ملی بودند. مردمی که هر روز در کنار همسر و خواهر و مادر خود زندگی می کردند این بار در مواجهه با سوژه شدن زنان رویکردهای متفاوتی داشتند. حالا سوال اینجاست که اتفاقات اخیر و بحث هایی که حول محور زنان اتفاق افتاده آیا توانسته نگاه مردان را به حقوق زنان تغییر دهد یا آنها را نسبت به نیمی از جمعیت ایران حساس تر کند؟ آیا حاکمیت نسبت به زنان و مواجهه با حقوق آنها رویکرد جدیدی پیدا کرده است یا سعی کرده به صورت ویژه تر مسائل زنان را بررسی کند؟
صداوسیما به عنوان یکی از رسانه های مهم ایران در این مدت برنامه های متعددی برای زنان تدارک دید که نشان از نیاز جامعه برای شناخت بیشتر از مسائل زنان بود. یکی از برنامه هایی که صداوسیما در شبکه 2 آن را روی آنتن برد برنامه تلویزیونی «خط سوم» از گروه خانواده با محوریت بانوان ایرانی بود. «از مامان بگو» هم در ایام نوروز و ماه رمضان روی آنتن رفت. یکی از برنامه هایی که در شبکه های اجتماعی هم بسیار دست به دست می شد مناظره تلویزیونی «شیوه» بود که به مناظره در رابطه با چالش های سیاسی و اجتماعی کشور اختصاص داشت. این تنها صداوسیما نبود که سعی می کرد زنان را به صورت ویژه ببیند جامعه دانشگاهی هم پیش آمد و همایشی با عنوان «همایش ملی زن و هویت ایران اسلامی» را اردیبهشت امسال در دانشگاه گیلان برگزار کرد. همایشی که با جذب مقالات در 20 اردیبهشت امسال برگزار شد. دیگر همایشی که به زنان اختصاص پیدا کرد «همایش زنان و مالکیت فکری» بود که 22 اردیبهشت در تهران برگزار شد. کنگره بین المللی بانوان تاثیرگذار هم بهمن ماه سال گذشته با حاشیه فراوان و در واکنش به حذف ایران از کمیسیون مقام زن ملل متحد برپا شد. اولین همایش ملی زن در 100 سال اخیر را هم برای اولین بار دانشگاه اردبیل برگزار کرد. نخستین دوره آموزشی زنان و حکمرانی هم به همت کمیسیون ملی یونسکو- ایران و با همکاری معاونت ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده، دانشکده حکمرانی دانشگاه تهران، اندیشکده حکمرانی دانشگاه صنعتی شریف، خانه خلاق و مرکز نوآوری قوه مقننه، پژوهشکده علم و تحول راهبردی، مرکز زنان و امور خانواده دانشگاه تهران و بنیاد بین المللی گوهرشاد خرداد و تیر سال جاری برگزار خواهد شد. اولین همایش زنان کارآفرین اجتماعی با حضور بیش از 100 زن کارآفرین برای اولین بار دوشنبه یکم اسفند 1401 هم از جمله همایش هایی بود که پس از اتفاقات سال گذشته برگزار شد. در این میان برنامه هایی هم برای دختران در نظر گرفته شد که یکی از آنان جشن های «خیلی دخترونه» سازمان فرهنگی - هنری شهرداری تهران به مناسبت گرامیداشت میلاد حضرت معصومه است. یکی از طرح هایی که سال ها در دولت های گذشته دست به دست شد و تغییرات بسیاری دید «لایحه منع خشونت علیه زنان» بود که بالاخره با تغییر نام در 20 فروردین 1402به تصویب رسید. لایحه ای که فعالین زن سال ها منتظر به سرانجام رسیدن آن بودند. همه این اتفاقات و بیشتر از آن کارهایی بود که دولت و حاکمیت سعی کردند با انجام آنها این پیام را بدهند که شاید قرار است در برای زنان بر پاشنه جدیدی بچرخد. یا آنطور که توران ولی مراد معتقد است برای جبران عقب ماندگی حاکمیت در حوزه زنان است.
حالا با وجود این فعالیت ها و اظهارنظرهایی از مسوولان رده بالای حاکمیت در رابطه با تغییر نگرش به زنان ایران پرسشی که در ذهن می چرخد این است که فعالان حوزه زنان این اتفاقات را چطور بررسی می کنند؟ این برنامه و همایش ها آیا باعث تغییر یا اصلاح روش در برخورد با زنان شده است؟

زنان سوژه فعال حکومت
طیبه سیاوشی نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی در گفت وگو با «اعتماد» می گوید: «موضوع مهم این است که زنان تبدیل به یک سوژه فعال در حکومت شده اند.» او معتقد است بسیاری از مباحث در رابطه با زنان که پیش از این مطرح می شد حالا به محاق رفته است حتی بین کسانی که نگاه مثبتی نسبت به زنان نداشتند هم آن جملات و اظهارنظرهایی که پیام نادیده گرفتن زنان را داشتند مورد بی توجهی قرار می گیرد: «حالا اگر یک نفر در بعضی موارد هم اظهار بیزاری کند از همان قشر این رفتارها را نقد می کنند» او معتقد است همان افرادی که زمانی نیمی از جمعیت ایران به سمت خانه های شان می فرستادند و از سختی های مشارکت زنان می گفتند در حال حاضر دچار تناقض شده اند: «اقشاری که تا الان تلاش برای منفعل کردن زنان داشتند و به نظر در شکل برخورد هم یکدست شده اند در واقع خودشان تبدیل به چند جبهه شده اند و نمی دانند چه می خواهند بکنند. اما به نظر می رسد دیگر نمی شود با زنان به سیاق گذشته برخورد کرد. آنها تحصیلات و شجاعت و جسارت خودشان را به رخ می کشند و نمی شود فعالیت های آنها را به راحتی نادیده گرفت. با اینکه حاکمیت تلاش دارد با برگزاری کنگره و نشست و مناظرات صداوسیما در رابطه با زنان صحبت کند اما در عین حال هنوز به یک سیاست منسجم دست نیافته است و می توان در برخی از برخوردها نشانی از درهم ریختگی را دید. باوجود تمام این مصائب و مسائل این چند ماه اخیر حاکمیت به نوعی در حال تلاش برای کمرنگ تر کردن حضور خود در جامعه زنان است.»
یکی از مشکلاتی که سیاوشی در استراتژی حاکمیت به آن اشاره می کند، نبود یک آینده پژوهی در حوزه زنان است. او بحث لایحه حجاب را تقلیل دادن مسائل نیمی از جامعه زنان به حجاب می داند و می گوید: «مساله در حوزه زنان بزرگ تر از اینهاست و این تقلیل دادن باعث اشتباه در حرکات بعدی می شود. من فکر می کنم به هرحال حاکمیت باید یک تصمیم عاجل بگیرد.»
مردان هم آنطور که شاهد هستیم نسبت به آنان در بیشتر موارد واکنش خاصی ندارند. حتی بسیاری از این زنان از حمایت هایی می گویند که مردان جامعه از آنان در برابر افراد آزارگر می کنند. یکی از این نمونه مردانی که این مدت برای حفاظت از زنان کشور به شهادت رسید شهید حمید رضا الداغی بود که برای حفاظت از دو دختر پا پیش گذاشت و شجاعانه جان باخت. پیش از شهید الداغی هم بودند مردانی که برای دفاع از زنان به شهادت رسیدند مانند علی خلیلی، محمد محمدی یا محمدعلی قاسم زاده که در سال های پیش در راه دفاع از زنان جان خود را از دست دادند.
سوالم از طیبه سیاوشی این است که آیا در مدت اخیر روایت هایی از افزایش آزارگری در خیابان دیده یا شنیده است؟ سیاوشی با توجه به مشاهدات و شنیده هایی که داشته است می گوید : «به رغم اینکه پوشش زنان تفاوت پیدا کرده است اما نسبت افزایشی بین این وضعیت و افزایش آزار خیابانی دیده نمی شود.» سیاوشی با اشاره به عکسی در شبکه های اجتماعی هم بسیار دیده شد، می گوید : «به نظر می رسد حاکمیت به این حداقل ها رضایت داده است اما این رضایت به معنی رضایت جامعه زنان نیست. خشونت های وسیعی برای بحث حجاب به وجود آمد که می توانست با یک عذرخواهی به پایان برسد و برای بهبود شرایط تلاش بشود اما فرصت از دست رفت و متاسفانه هنوز هم اجبار و تحکم در حال ادامه پیدا کردن است. من نمی دانم این سیاست برای جلب رضایت کدام بخش از جامعه است؟ هنوز آن سیاست و استراتژی که در آن برخورد صلح آمیز همراه با احساس امنیت باشد اتخاذ نشده است. پیچیدگی قضیه در حال حاضر این است که رفتار فردای حاکمیت با جامعه زنان چه خواهد بود؟ و این ابهام به نوعی ناامنی دامن می زند. از طرفی باید گفت بحث زنان هم تنها معطوف به حجاب نیست و مشارکت وسیع در جامعه، مشارکت های اقتصادی و سیاسی هم مدنظر فعالین این حوزه است.»

زنان در متن اتفاقات
شیما قوشه وکیل دادگستری و فعال حقوق زنان در گفت وگو با «اعتماد» از مطالبه گری زنان در 44 سال گذشته می گوید، از موقعیت های مختلف و بزنگاه های تاریخی که زنان در آن میان ساکت نبودند و سعی کردند در متن اتفاقات بایستند : «در جنبشی که اتفاق افتاد اما مردم عادی هم درگیر مسائل زنان شدند و با اشارتی که کردم در واقع این درگیر شدن عموم جامعه به صورت یک باره نبوده و از پیش تر تلنگرهایی وجود داشته است.» او بهانه اتفاقات اخیر را مساله حجاب می داند که یکی از مسائل روزمره بخشی از زنان است : «در مساله رومینا خیلی از افراد واکنش نشان دادند اما می دانیم آن مساله هرروزه زنان نیست و همذات پنداری با رومینا و مادر و حتی پدرش میسر نبود. همیشه قتل های زنان به واسطه جنسیت در خانواده اتفاق می افتاده و برای عموم حادثه ای بود که برای همسایه می افتاد و آدم ها جنایت را از خودشان دور می دیدند. اما در رابطه با حجاب مساله همه زنان است. در واقع زنان و مردان هر کدام از سویی با آن کلنجار می رفتند.»
قوشه معتقد است حاکمیت با ساختن فیلم و تیزر و برگزاری همایش و تبلیغات سعی می کند نشان دهد که مساله زنان برای آنها مهم است: «من فکر می کنم حاکمیت چاره ای نداشته جز اینکه در مورد این مساله صحبت کند و بگوید برای من هم مهم است. چیزی که مهم است این است که حاکمیت از منظر خودش به مساله نگاه می کند. هیچگاه در مورد این موضوع به صورت مشخص حاکمیت همدلی با زنان نداشته و به آنها حق نداده است. شاهد بودیم که در رابطه با مساله رفتن زنان به ورزشگاه همدلی وجود داشته یا در مورد زن کشی آن را تقبیح کردند. اما در مورد این جنبش نه تنها هیچ همدلی با خواست زنان نبود بلکه خواستند با موازی سازی یک بخشی از جامعه طرفدار خود را به این سمت ببرند که ما همدل هستیم اما نه با زن، زندگی، آزادی بلکه با زن، زندگی، عفت و حیا که با آزادی جایگزین شد.»
«یک بخشی از زنان جامعه از این مراحل رد شدند و این دست کارها باید در اوایل دهه 80 اتفاق می افتاد. من این اتفاقات را یک ویترین برای جبران آن عقب ماندگی حاکمیت نسبت به مردم بررسی می کنم. از طرفی می خواهند بخشی از طرفداران خود را که به هر دلیلی با تفکرات نظام یکسو هستند راضی نگه دارند و به آن بقیه هم طی یک شو و ویترین بگویند که آنها هم مهم هستند.»

نظام گرفتار تعارض در حوزه زنان
توران ولی مراد مدیر شبکه ایران زنان در گفت وگو با «اعتماد» برنامه سازی ها و کارهایی که دولت و حاکمیت بعد از اتفاقات اخیر بعد از جان باختن مهسا امینی انجام داده اند را برای جبران عقب ماندگی خودش می داند: «به دلیل اینکه نظام در حوزه زنان گرفتار تعارض است. یعنی با انقلاب اسلامی زن به لحاظ عملی و نظری هویت بازیافته پیدا کرد. زن انسان دیده شد، در انقلاب حق انتخاب و تصمیم گیری داشت و حق تعیین سرنوشت دارد که با انقلاب اینطور تعریف شد. نقش زنان در انقلاب اسلامی بیشتر از مردان بود. حضرت امام هم همین را گفتند و واقعیت هم اینطور بود. این هویتی است که در انقلاب برای زن تعریف شد و عملا در سطح ملی و کلان زنان همین را به صحنه آوردند. بعد از انقلاب هم این نقش متوقف نشد. کما اینکه زنان در تحصیلات، تحصیلات عالیه و توانمند سازی خودشان در حرفه و فن و حضور پررنگ سیاسی - اقتصادی و اجتماعی این را نشان دادند. مسیری که زنان آمدند این بوده است.»
او تعارض را اینجا می بیند؛ زنی که می تواند با رای خود ارکان نظام را انتخاب کند چرا نمی تواند در زندگی خود تاثیرگذار و موثر باشد: «شما می بینید زنان بسیار پست های کلیدی کمی دارند. جاهای خاص که راه بسته و تنگ است. وقتی هویت زن اینطور تعریف می شود، نمی تواند در خانواده نقشی داشته باشد که در تعارض با این تعریف است. حق تصمیم گیری و انتخاب ندارد. زن به محض اینکه سند ازدواج امضا می کند طبق قانون انسان دیده نمی شود. قبل انقلاب را کاری ندارم اما بعد از انقلاب که زن تغییر نقش و هویت و جایگاه پیدا کرده، نمی شود قوانین خانواده با این هویت تعریف نشود.»
ولی مراد این تعارض را به نفوذ طرز فکری خاص در حاکمیت مرتبط می داند و می گوید « این تعریف از اسلام با نگاه انقلاب تعارض دارد.» او معتقد است برنامه سازی ها و همایش هایی که در این مدت برگزار شده است تنها راه رفتن روی سرشاخه ها است و به ریشه نمی پردازد: «حوزه زنان در نظام دچار تعارض است و تا این تعارض برطرف نشود پرداختن به ظاهر و جزییات چیزی را حل نمی کند.» ولی مراد جنبشی که بعد از جان باختن مهسا امینی راه افتاد را کار تئوری پردازان غربی و نیروهای ضد انقلاب می داند اما اینکه این اتفاقات بهانه گفت وگوی بیشتر از حقوق زنان در سطح بالای حاکمیت شده می پذیرد و می گوید: «بعد از آن اتفاقات اندکی از راهی که تنگ بود باز شد.»
از ولی مراد دلیل بی حجابی هایی که در سطح جامعه در حال اتفاق افتادن است را می پرسم و او در پاسخ می گوید: «زن کارهایی که می کند برگردان این جمله است که بیایید مرا ببینید، من هستم. اگر مسوولان بیایند این من هستم را به صورت قانونمند و درست پاسخ بدهند دیگر دلیلی برای روسری برداشتن و رفتن در خیابان برای این من هستم وجود ندارد. قرآن می فرماید زنان خود را بپوشانند تا مانند یک انسان شناخته بشوند و مورد اذیت قرار نگیرند. زن با نگرش قرآن نباید در جامعه به عنوان عنصر جنسی دیده بشود. جذابیت های جنسی عرضه کند. وقتی کنار کسی که لباس های خاصی پوشیده، می نشینم باعث شرمندگی من است. برای اینکه زنان را در جامعه عنصر جنسی معرفی می کند. نگرش نسبت به زنان ابزار جنسی و خدمتکار دیدن است. پوشش زنان باعث می شود به عنوان یک انسان در جامعه ظاهر بشود.» ولی مراد معتقد است حجاب مساله شخصی نیست و کاملا اجتماعی است: «اصلا موضوع انتخاب فرد نیست. حضور در جامعه مساله اجتماعی است و موضوع فقط پوشش نیست و البته تنها به زنان هم محدود نمی شود.»
از او می پرسم رفتارهای مردان در جامعه با زنانی که حجاب ندارند چگونه است؟ آیا آمار یا روایتی از بیشتر یا کمتر شدن آزارهای خیابانی بعد از این اتفاقات دارند: «دنیا در دست سرمایه داران است و سرمایه داران مسیری که پیش روی بشر می گذارند به خاطر سودجویی خودشان است. اینطور فکر نکنیم که دنیا به حال خودش رها است و مردم خودشان تصمیم گیری می کنند. دنیای سرمایه داری زنان را ابزار دیده است و توسط رسانه ها در حال کار کردن روی این مساله است. طرف مقنعه را در مترو برمی دارد و ابزار جنسی هم دیده نمی شود. اما در این مسیر کار به سواحل غربی که تماما عریان هستند می رسد. دنیای سرمایه داری این مسیر را پیش روی پای بشر گذاشته و خودش به آن جهت می دهد. جامعه ایران نمی پذیرد که مردم هر جور می خواهند زندگی کنند.»
او با اشاره به سواحل ایران در دوران پهلوی به جملات امام خمینی اشاره می کند که از مقابله مردم با این افراد می گوید: «امام می گوید مگر بندر پهلوی ها مرده اند که اینها بروند در دریا دنبال عیش و عشرت باشند. اسلام این اجازه را نمی دهد وقتی شما جامعه اسلامی دارید باید حدود مشخص بشود. حالا تا یک حد در جامعه جا می افتد را کاری نداریم اما نمی شود اینطوری که یک روز روسری بردارد و یک روز تاپ بپوشد و شورت کوتاه بپوشد... جامعه اسلامی این اجازه را نمی دهد. جمله امام می فرماید اسلام پوست آنها را می کند.»
باید پذیرفت که مطالبات زنان ایرانی این روزها بیشتر از همیشه محل بحث است. بحثی دامنه دار که تاریخی را پشت سر گذاشته و همچنان امیدوار به تغییر نگرش سیاستمداران به پیش می رود.

صداوسیما به عنوان یکی از رسانه های مهم ایران در این مدت برنامه های متعددی برای زنان تدارک دید که نشان از نیاز جامعه برای شناخت بیشتر از مسائل زنان بود. یکی از برنامه هایی که صداوسیما در شبکه 2 آن را روی آنتن برد برنامه تلویزیونی «خط سوم» از گروه خانواده با محوریت بانوان ایرانی بود. «از مامان بگو» هم در ایام نوروز و ماه رمضان روی آنتن رفت. یکی از برنامه هایی که در شبکه های اجتماعی هم بسیار دست به دست می شد مناظره تلویزیونی «شیوه» بود که به مناظره در رابطه با چالش های سیاسی و اجتماعی کشور اختصاص داشت.

طیبه سیاوشی:
به نظر می رسد دیگر نمی شود با زنان به سیاق گذشته برخورد کرد/ آنها تحصیلات و شجاعت و جسارت خودشان را به رخ می کشند و نمی شود فعالیت های آنها رابه راحتی نادیده گرفت
من فکر می کنم به هرحال حاکمیت باید یک تصمیم عاجل بگیرد

توران ولی مراد:
مجلس و دولت گرفتار نفوذ طرز تفکری هستند که به اسم اسلام زن را انسان نمی بینند/ این تعریف از اسلام با نگاه انقلاب تعارض دارد
یعنی با انقلاب اسلامی زن به لحاظ عملی و نظری هویت بازیافته پیدا کرد. زن انسان دیده شد، در انقلاب حق انتخاب و تصمیم گیری داشت و حق تعیین سرنوشت دارد که با انقلاب اینطور تعریف شد

شیما قوشه:
من فکر می کنم حاکمیت چاره ای نداشته جز اینکه در مورد حقوق زنان صحبت کند و بگوید برای من هم مهم است
«در جنبشی که اتفاق افتاد اما مردم عادی هم درگیر مسائل زنان شدند و با اشارتی که کردم در واقع این درگیر شدن عموم جامعه به صورت یک باره نبوده و از پیش تر تلنگرهایی وجود داشته است.»