عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: طلاق یک تروما، آسیب و بحران است که انسان را دچار سوگ می کند، از طرفی عدم تأمین نیاز های روانشناختی، اجتماعی، معنوی و زیستی شرایطی را فراهم می آورد که زنان دچار مشکل شده و در معرض انواع سو ءاستفاده های جسمی، جنسی، عاطفی و اقتصادی که همه نوعی خشونت محسوب می شوند، قرار بگیرند.


جدایی و طلاق زوجین مسئله ای است که امروزه بیش از پیش کانون گرم خانواده ها را درگیر خود کرده است. این مسئله شخصی و اجتماعی قطعاً با پیامد هایی همراه است که علاوه بر زوجین می تواند در فرزندان نیز تأثیرات منفی بر جای بگذارد. انسان ها فارغ از جنسیت و سن و سال، دارای احساسات به خصوصی هستند که اتفاقات بزرگ زندگی مانند طلاق، می تواند بر این احساسات، تأثیرات عمیق و جبران ناپذیری بگذارد؛ اما نکته مهم دیگر این است که در این میان آسیب هایی که بعد از طلاق متوجه زنان می شود، بیشتر از مردان است و حتی ممکن است آن ها درگیر خشونت های بعد از جدایی نیز شوند، این خشونت ها به صورت های مختلف مثل فحاشی، ضرب و شتم بدنی، تهدید، عدم تأمین نیاز های جسمی و روانی و تحقیر زن در جامعه، خود را نشان می دهد که در فرهنگ ها و جوامع مختلف، نوع این خشونت ها و میزان آن متفاوت است. در همین راستا خبرنگار ایکنا از قم، با حجت الاسلام والمسلمین محمد زارعی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مشاور مرکز تحقیقات، آموزش و مشاوره خانواده به گفت وگو پرداخته است که مشروح آن را در ادامه می خوانید.

ایکنا- آسیب هایی که زنان بعد از طلاق متحمل می شوند و با آن درگیر هستند، چیست؟

نکته اول اینکه باید به خانواده اعم از زن و مرد به عنوان یک سیستم نگاه کرد، سیستم خانواده چهار کارکرد اساسی دارد که اگر متلاشی شود، این چهار کارکرد دچار صدمه می شود و البته که خانم در این فضا بیش از آقا آسیب می بیند.

براساس نیازها و ابعادی که سازمان بهداشت جهانی در نظر گرفته است، انسان یک موجود چهار بعدی دارای بعد جسمانی، بعد روانی، بعد اجتماعی و بعد معنوی است و بهترین مکان برای تأمین این نیازهای چهار بعدی، بافت خانواده است، یعنی خانواده تنها محلی است که در آن، از بدو تولد نیازهای زیستی و جسمانی مانند خوراک، پوشاک و مسائل اقتصادی تأمین می شود.

همچنین خانواده محل تأمین نیازهای روانی ماست، به همین دلیل قرآن یکی از مهم ترین حکمت های ازدواج را آرامش بخشی زن و شوهر به یکدیگر و نیز فرزندان می داند.

علاوه بر این، نیازهای اجتماعی نیز در خانواده تأمین می شود، خانواده محل جامعه پذیری اعضای خود است، ما مهارت ها و تعاملات اجتماعی را در خانواده می آموزیم، هم چنین خانواده محل رشد معنوی افراد هم است و در منابع دینی ما نیز در موارد متعددی به این موضوع اشاره شده است، مانند روایتی که می فرماید دو رکعت نماز فرد متأهل برابر با 70 رکعت نماز فرد مجرد است و یا در حدیثی دیگر که می فرماید نصف دین با ازدواج تأمین می شود.

لذا زمانی که طلاق اتفاق می افتد اولین مشکل طرفین به خصوص خانم ها معمولاً در تأمین مسائل زیستی است، چون در فرهنگ ایرانی ما معمولاً مرد تأمین کننده مسائل اقتصادی خانواده است و طبیعتاً احتمال اینکه مشکلات اقتصادی زیادی برای خانم ها به وجود بیاید بیشتر است.

نکته دوم جنبه روانشناختی مسئله است، زن و شوهری که در کانون خانواده علی رغم مشکلات و صرف حضور داشتن، به یکدیگر آرامش می دادند، با طلاق این آرامش و منبع عاطفه و توجه را از دست داده اند، از طرفی در خانم ها یک مسئله روانشناختی مهم تری اتفاق می افتد و آن نیاز به حمایت گری و تکیه خواهی خانم ها به عنوان یک نیاز روانشناختی است، خانم ها بعد از جدایی این حمایت گری را از دست می دهند و احساس بی تکیه گاه بودن می کنند.

ما در جلسات مشاوره مشاهده می کنیم که خانم ها عنوان می کنند با اینکه با همسرشان رابطه خوبی نداشتند، اما بعد از جدایی مشکل دیگری هم برایشان به وجود آمده و آن احساس از دست دادن امنیت و تکیه گاه است، بنابراین طلاق احساس امنیت روانی خانم ها را نیز به مخاطره می اندازد.

موضوع بعدی بحث مسائل اجتماعی است، یکی از نیازهای انسان ، نیازهای اجتماعی است، مردها نقش اجتماعی محافظ کننده دارند، زمانی که یک خانم با همسرش در اجتماع حضور پیدا می کند، احتمال بسیار کمتری وجود دارد که مورد تعرض و یا نگاه منفی مرد دیگری قرار بگیرد و تنها صرف حضور یک مرد در کنار خانم می تواند محافظت و حمایت اجتماعی را به همراه داشته باشد؛ بنابراین با جدایی، حفاظت اجتماعی از خانم برداشته شده و به تعبیر آیه قرآن، آن لباس بودن کنار می رود، درنتیجه آسیب های اجتماعی برای خانم بیش تر اتفاق می افتد.

آخرین مورد هم بحث مسائل معنوی است، زمانی که نیازهای جسمانی، جنسی، عاطفی، روانی و اجتماعی افراد تأمین نشود، طبیعتاً احتمال لغزش بیشتر شده و رشد اخلاقی و معنوی نیز به مشکل می خورد؛ موارد ذکر شده عمده مشکلاتی است که افراد مطلقه با آن دست و پنجه نرم می کنند که البته برای خانم ها گسترده تر است.

ایکنا- با توجه به مشکلات عدیده ای که با طلاق به وجود می آید، چگونه می توان از آمار بالای طلاق که گاهی با دلایل قابل حل اتفاق می افتد، جلوگیری کرد؟

همان طور که بیان شد نگاه به خانواده یک نگاه سیستمی است نه جزیره ای و بحث زن و مرد وجود ندارد، یعنی که خانواده اصالت دارد، وقتی خانواده اصالت داشته باشد، هم زن و هم مرد از این فضا بهره می برند و نیازهایشان را تأمین می کنند، لذا قبل از طلاق باید کارهای جدی انجام شود تا زندگی از هم نپاشد.

در حال حاضر بحث مشاوره طلاق در کشور ما، بحثی جدی نیست و بیش تر جنبه سوری دارد، اگر قصد حمایت از یک زن را داریم، باید برای ایام طلاق سرمایه گذاری بیشتری کنیم تا خانواده از هم نپاشد، زیرا پیشگیری همواره از مداوا بهتر است.

همچنین بخش دیگر مربوط به مسائل حقوقی می شود و نیاز است در بحث طلاق و جدایی هر دو طرف یعنی هم زن و هم مرد به اندازه کافی حمایت حقوقی شوند، متأسفانه در جامعه مشاهده می کنیم که کارکرد برخی از وکلای فعال در بحث طلاق، صرفاً یک کارکرد مالی است و به دنبال منافع مالی خود هستند، لذا خانواده را به سمت طلاق سوق می دهند. 

در بحث طلاق، نمونه های زیادی وجود دارد که با چند جلسه مشاوره می توان زندگی را نجات داد و زن و مرد را به زندگی بازگرداند. متأسفانه در حال حاضر روند جدایی و طلاق تسهیل شده، پس برای این موارد باید راهکارهای جدی در نظر گرفته شود تا طلاق اتفاق نیفتد، زیرا خواه و ناخواه طلاق با آسیب همراه است، هرچند در جهت کم کردن این آسیب ها قدم برداریم.

ایکنا- چرا برخی از خانواده ها فرزندان شان را بعد از طلاق در جمع خانواده نمی پذیرند؟

این موضوع علل متعددی دارد، فرهنگ مشرق زمین یک فرهنگ اجتماعی جمعی و خانواده پذیر است، ایران ما نیز از این قاعده مسثثنی نیست، علاوه بر این فرهنگ ایرانی اسلامی ما هم همین طور است، بنابراین یکی از مسائلی که بعد از طلاق با آن مواجهیم این است که خانواده ها احساس می کنند فرزندشان برخلاف مجاری اجتماعی و فرهنگی حرکت کرده، چه بسا اینکه بسیاری از خانواده ها از ابتدا با طلاق مخالفت می کنند و بعد طلاق نیز همکاری و حمایت کافی را انجام نمی دهند. حل این مسائل نیازمند کار فرهنگی است، خانواده ها تا قبل از طلاق باید تلاش کنند جدایی اتفاق نیفتد، اما زمانی که جدایی اتفاق افتاد، باید با حمایت از فرزندانشان از آسیب های بیشتر جلوگیری کنند؛ مسلماً دختری که از همسرش جدا می شود، اگر از سوی خانواده حمایت نشود، احتمال گرفتار شدنش در آسیب های اجتماعی بیشتر است.

ایکنا- عدم امنیت در جامعه و نگاه به عنوان طعمه جنسی به زنان مطلقه چه آسیب هایی را به این افراد وارد می کند؟

زمانی که یک خانم مطلقه وارد فضای اجتماعی می شود به دلیل عدم وجود نقش حمایت گری و محافظت کننده همسر، ممکن است از طرف افرادی که دنبال طعمه های جنسی و نیات شوم خود هستند، مورد سوءاستفاده قرار بگیرد و هر مردی به خود این اجازه را بدهد که او را تصاحب کرده و از وی بهره جنسی و حتی اقتصادی ببرد.

سوءاستفاده اقتصادی زمانی اتفاق می افتد که زن به دلیل نیازهای مالی و زیستی و امرار معاش خود، ناچار به تن دادن به یک سری از شغل های دون شأن و با حقوق پایین می شود. از سوی دیگر، عدم تأمین نیازها و نیز نقش محافظت کنندگی در کنار خانم مطلقه ، شرایطی را فراهم می آورد که او حتی بدون قصد به عنوان اهرم خطری برای سایر خانواده ها محسوب شود.

در نتیجه یک خانم مطلقه در جامعه هم می تواند تهدید شود و هم می تواند به عنوان تهدیدی برای سایر خانواده ها باشد. لذا حمایت از خانم و کمک به او برای بازگشت به زندگی طبیعی بسیار مهم است.

علاه بر این از طلاق به عنوان یک سوگ یاد می شود، افرادی که دچار سوگ می شوند صدمه عاطفی می بینند و جدای از عدم تأمین نیازها، این جدایی، یک بحران است، بنابراین خانم برای گذر از این بحران نیاز به کمک های اجتماعی خانواده، حمایت های قانونی و مداخلات درمانی دارد و در این زمینه حمایت های روانشناختی بسیار کمک کننده است.

ایکنا- محدودیت هایی که زنان مطلقه در ازدواج مجدد دارند، چه تأثیری در زندگی آینده آن ها دارد؟

متأسفانه در کشور ما بستر قانونی و مناسبی هم برای ازدواج جوانانی که شرایط ازدواج به صورت سنتی ندارند و هم برای ازدواج خانم های مطلقه که امکان تشکیل یک زندگی جدید را دارند، فراهم نیست؛ لذا لازم است متولیان و حاکمیت با ورود به این مسئله شرایطی را فراهم کنند تا افرادی که قصد ازدواج دارند در دام سایت ها و مجموعه هایی که ادعای شرایط ازدواج دائم می کنند گرفتار نشده و آسیب های بیشتری را متحمل نشوند. همچنین ممکن است به دلیل گذشته ای که دارند و شرایط موجودشان، به ازدواج هایی تن دهند که اصلاً مناسب نبوده و بیش از پیش آسیب ببینند.

ایکنا- دلایل خشونت علیه زنان بعد از طلاق چیست؟ و شامل چه مواردی می شود؟

طلاق یک تروما، آسیب و بحران است که انسان را دچار سوگ می کند، از طرفی عدم تأمین نیازهای روانشناختی، اجتماعی، معنوی و زیستی شرایطی را فراهم می آورد که خانم به عنوان یک طعمه آماده باشد، لذا مهم ترین خشونت علیه زنان مطلقه، خشونت جنسی است، ممکن است چنین افرادی درگیر رابطه های جنسی شده و از آن ها سوءاستفاده شود و به دلیل نداشتن پشتوانه قانونی، این زنان رها شوند و بعد برای در امان ماندن از خشونت های عاطفی جنسی مجدد، گاهاً به یک سری روابط جدید پناه برده که باعث ایجاد مشکلات دیگری هم می شود. در عین حال ممکن است خشونت های بدنی و فیزیکی هم در ادامه این موارد به وجود بیاید، در کتاب «انقلاب جنسی و نهضت خودمهارگری در غرب» که نوشته بنده است آمده که رابطه مستقیمی بین درگیرشدن در رابطه های جنسی عاطفی و خشونت های فیزیکی وجود دارد.

همچنین افرادی که به دنبال منافع اقتصادی خود هستند، از این افراد بهره کشی اقتصادی می کنند و این نیز یک نوع خشونت است. بنابراین، انواع سو ءاستفاده های جسمی، جنسی، عاطفی و اقتصادی همه نوعی خشونت است که می تواند به دنبال طلاق برای یک خانم اتفاق بیفتد.

ایکنا- چرا برخی از زنان در برابر این خشونت ها سکوت می کنند؟

بخشی از این سکوت به دلیل عدم حمایت از افراد جدا شده از سوی متولیان قانونی و اجتماعی و نیز خانواده ها در این فضای ناامن بعد از طلاق است، در نتیجه خانم خود را به عنوان فرد بدون حامی می داند و تلاش می کند این خشونت را بروز ندهد.

نکته دوم اینکه معمولاً خانم ها در جریان یک مسئله بدون پشتوانه دچار خشونت می شوند، به طور نمونه ازدواج رسمی صورت نگرفته که بتوانند پیگرد قانونی کنند، از طرفی به دلیل حفظ حرمت و آبروی خود نیز اقدامی نمی کنند.

همچنین افرادی که دچار بحران می شوند، معمولاً اعتماد و عزت نفس خود را از دست می دهند، این عزت نفس پایین باعث می شود که این افراد کم تر از حقوق خود دفاع کنند، لذا تقویت روانشناختی چنین افرادی برای عملکرد بهتر و درگیر نشدن در آسیب ها و خشونت های اجتماعی و همچنین انجام واکنش صحیح در برابر خشونت های احتمالی بسیار مهم است.

ایکنا- آیا قانون در بحث طلاق حمایت های کافی را از زنان دارد؟

همان طور که ذکر شد، نگاه ما به خانواده یک نگاه سیستمی است، اگر بخواهیم از یک زن حمایت کنیم، باید خانواده را به عنوان یک سیستم در نظر بگیریم و اصالت را به خانواده بدهیم تا همه در این سیستم، حالشان خوب باشد، زیرا حال اعضای خانواده به حال یکدیگر بستگی دارد، به طور نمونه کلمه زن در عنوان معاونت خانواده و زنان ریاست جمهوری حس جزیره ای بودن خانواده را منتقل می کند، بنابراین باید کلی نگر باشیم و این کلمه را حذف و از خانواده حمایت کنیم، بخشی از این حمایت ها، حمایت های قانونی است. همچنین باید بعد از جدایی، حمایت قانونی، اقتصادی، اجتماعی، توانبخشی و روانشناختی برای این افراد در نظر گرفته شود تا خانم ها با بازیابی به یک زندگی مجدد موفق بازگردند.

گفت وگو از مهنوش بهروز

کلید واژه ها: خشونت علیه زنان خانواده اسلامی خانواده های ایرانی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مرکز تحقیقات، آموزش و مشاوره خانواده