كارگردان «شهربانو» معتقد است تصویری كه از یك زن زندانی در سینمای ایران ارائه می شود همواره سوار بر كلیشه هاست و هیچ تناسبی با واقعیت جامعه ندارد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، مریم بحرالعلومی در دومین ساخته سینمایی اش به سراغ یك داستان ملتهب و متفاوت رفته است. «شهربانو» روایتی از یك مادر خطاكار است كه به خاطر خطایش چند سالی را در زندان سپری می كند و بعد از آزاد شدن و ورودش به جامعه مشكلات متعددی را تجربه می كند. فیلم متقاضی حضور در جشنواره فیلم فجر بود اما با اعلام لیست نهایی رقابت های جشنواره، فیلم از بخش سودای سیمرغ جشنواره سی ونهم جاماند.
به بهانه ساخت این فیلم با مریم بحرالعلومی گفتگو كردیم كه در ادامه می خوانید:
شما در «شهربانو» همچون فیلم اول تان سراغ یك قصه ی زنانه رفته اید. این روایت چطور شكل گرفت؟
اگر از لحاظ دغدغه های شخصی نگاه كنم بین «پاسیو» و «شهربانو» می توان یكسری اشتراكات پیدا كرد اما تفاوت های بسیاری بین فیلم اولم و «شهربانو» وجود دارد. نگاهی كه در «شهربانو» به جامعه می شود و نقدی كه مطرح می شود، متفاوت از فیلم قبلی است. اوایل سال 98 طرحی را به قلم آقای تیمورتاش مطالعه كردم كه فضای چالشی و جذابی بود كه شروع كردیم به همكاری و ماحصلش شد «شهربانو». احساس می كردم باید این تفاوت ها از فیلم اول به فیلم دوم شكل می گرفت و یك قدم به جلو برمی داشتم. این میزان از پختگی در قصه و كارگردانی لازمه ی مسیری بود كه برای ساخت فیلم دوم انتخاب كردم.
و جسارت تان هم بیشتر از قبل شده است، چون از یك بحران اجتماعی حرف می زنید كه كمتر در سینمای ایران به آن پرداخته شده.
طبیعتا بله. فضای قصه می طلبید اگر جسارت دارم سمتش بروم. اساسا فیلمنامه اولیه این میزان جسارت را می طلبید. سینمای ایران تصاویر مختلفی از مادر را تا امروز ثبت كرده است كه آثار درخشانی هم در آن وجود دارد. «مادر» به عنوان قهرمان قصه ی تمامی بشریت؛ همواره یك قداست و جایگاه ویژه ای در فرهنگ ها دارد. برای همین سخت است كه با این میزان از توجه به كاراكتر مادر به سراغ تابوشكنی برویم و تصویر متفاوتی از یك مادر را خلق كنیم. در «شهربانو» انگشت اتهام به سوی مادری است كه در زندگی شخصی خودش و فرزندانش مرتكب اشتباهاتی شده است و تاوان این اشتباهات را هم خودش و هم خانواده اش می پردازند. برای همین كار ما هم سخت بود و هم ترسناك. شاید ملاحظات كسانی كه قرار بود در این پروژه سرمایه گذاری كنند ازجمله بنیاد سینمایی فارابی هم به همین دلیل بود كه اساسا یك جسارتی در ساختار و فیلمنامه وجود داشت كه نیاز قصه بود و خیلی براساس عرف نگاه رسمی نبود.
كاراكتر اصلی شما فردی ست كه از زندان آزاد می شود و وارد چرخه ی زندگی اجتماعی می شود. چقدر برای نزدیك شدن به فضای داستان و چنین كاراكتری تحقیق كردید؟ نوع رفتارها و شیوه ی مواجهه فردی كه بعد از سال ها حبس به جامعه بازمی گردد، متفاوت است. چقدر قائل به پژوهش و مشاهدات بیرونی برای خلق این كاراكتر بودید؟
پژوهش ها و تحقیقات مفصلی با آقای تیمورتاش پیرامون این موضوع انجام دادیم. هم تحقیقات میدانی انجام دادیم و هم سراغ منابع مكتوب رفتیم و سعی كردیم دانش جامعه شناختی مون را نسبت به این موضوع بالا ببریم. از آنجا كه مادرم در حوزه روانشناسی و مددكار اجتماعی فعالیت می كند، سوژه های عینی زیادی را مدنظر قرار دادم و تا آنجا كه لازم بود به دلیل نزدیك شدن به این سوژه ها سعی كردم در خلق این كاراكتر وسواس و جسارت بیشتری خرج كنم. واقعیت زنان زندانی با آن چیزی كه سینما و تلویزیون تا امروز تصویر كرده است، بسیار متفاوت است. من این را به خوبی می دانستم و سعی كردم به جزئیاتی بپردازم كه تا پیش از این در قالب تصویر به آن نپرداختند. غالب ذهنیتی كه سینمای ما از زنان زندانی دارد همگی برگرفته از یكسری رفتارهای كلیشه ای است. همواره در بیشتر فیلم ها می بینیم كه یك زن زندانی پر از تلخی و پرخاشگری است و همگی از ادبیات كوچه بازاری استفاده می كنند درحالیكه می توان تصویری ارائه داد كه یك زن زندانی می تواند اهل كتاب خواندن هم باشد. علاقه ی من به حوزه اجتماعی باعث شد كه این موضوع را بیشتر درك كنم كه درك و دریافت مخاطب از یك زن گرفتار بزه اجتماعی لزوما آن چیزی نیست كه سینما و تلویزیون به جامعه تزریق كرده است. همیشه برای من این مسئله بود كه چرا باید حتما زنان زندانی كه به واسطه یك جرم چند سالی از جامعه دور هستند وقتی آزاد می شوند، یك جور دیگری حرف بزنند؟ در واقعیت كه اینطور نیست. چرا باید حتی نوع لباس پوشیدنشان تغییر كند؟ وقتی یك آدمی مثلا در چهل سالگی گرفتار زندان می شود بالاخره شخصیتش قبل از این اتفاق شكل گرفته است و قاعدتا با چند سال زندانی شدن نباید در نوع بیان كلمات و رفتارها تغییر كند. البته من منكر تاثیرات زندان نمی شوم اما این تاثیرات و تغییرات لزوما بیرونی و نمایشی نیست. ممكن است بیماری های جسمی و روحی و روانی پیدا كنند. پوست شان خراب شود یا موارد دیگری كه لزوما به تغییر رفتارهای بنیادین فرد منجر نمی شود. حتی انتخاب خانوم صدرعرفایی برای نقش «شهربانو» هم به همین دلیل بود. چون به دنبال یك وقار و منش مادرانه ای بودم كه در قامت ایشان كاملا می دیدم و اگر خانم صدرعرفایی قبول نمی كردند این نقش را بازی كنند شاید اصلا «شهربانو» ساخته نمی شد.
اگر از لحاظ جنسیتی بخواهیم صحبت كنیم چقدر حضور یك زن در مقام كارگردان در خلق قهرمان قصه كه یك زن است تاثیرگذار و چقدر به واقعیت نزدیك تر است؟ آیا می توان اینطور برداشت كرد كه قصه ی یك زن را فقط یك زن می تواند روایت كند؟
شاید بتوان اینطور گفت كه احساسات زنانه را شاید یك زن بیشتر بتواند درك كند. تا این میزان از درك حاصل نشود در اجرا یك فیلمساز ممكن است در مواردی روایتش الكن باقی بماند. من با نگاه قهرمان پروری و فارغ از جنسبت به سراغ «شهربانو» رفتم و شاید به همین خاطر اسم كاراكتر اصلی را روی فیلم گذاشتم. علاقه خودم به فیلم های قهرمان پرور باعث شد در خلق كاراكتر شهربانو به دنبال ویژگی هایی باشم كه فارغ از جنسیت بتواند به خلق یك قهرمان جدید در سینما كمك كند. به همین خاطر به سراغ كاراكتر مادر رفتم و انگشت اتهام را به سمت او گرفتم تا با این چالش به فضای متفاوتی دست پیدا كنم. به عنوان فیلمساز سعی كردم بدون اینكه شهربانو را قضاوت كنم تنها راوی برشی از یك زندگی ای باشم كه نمونه های مشابه آن را در اطراف خودمان زیاد دیدیم. اینكه كسی به خاطر یك خطا و اشتباهی باید تمام عمر تاوانش را بدهد، اتفاقی است كه در اطراف ما بسیار رخ می دهد و ما به راحتی آن شخص و آن زندگی را قضاوت كردیم بدون آنكه بدانیم چرا و چطور این اتفاق رخ داده است. به همین دلیل فكر می كنم سعی كردم در «شهربانو» فراجنسیتی نگاه كنم و حتی یك جاهایی جلوی احساسات خودم را گرفتم برای اینكه بدون حب و بغض و دخالتی به كاراكتر نزدیك شوم. گاهی پیش می آمد در طول ساخت فیلم احساسات من باعث شود كه جور دیگری به كاراكتر نگاه كنم اما جلوی این احساسات را گرفتم تا مسیر خلق این شخصیت به درستی شكل بگیرد.
البته این احساسات زنانه یك جاهایی به فیلمساز كمك می كند. مثلا «زندان زنان» ساخته منیژه حكمت تنها با نگاه زنانه امكان خلق كاراكتری مانند خواهر طاهره را ایجاد می كرد.
بله دقیقا. دنیای زنان یكسری جزئیاتی دارد كه تنها خودشان آن را درك می كنند و می توانند تصویر كنند. طبیعتا وقتی كاراكتر مادر هم باشد ناخودآگاه در پرداختن به این جزئیات خیلی بهتر می توان نسبت به كارگردان مرد كار كرد. نه اینكه مردها نتوانند این جزئیات را نشان دهند اما بحث بر سر میزان تسلط روی این رفتارهاست كه طبیعتا در این مورد بخصوص خانم ها بهتر می توانند این فضا را تصویر كنند.
در زمان تولید «پاسیو» سختی های زیادی برای تامین منابع مالی داشتید و در تولید هم این سختی ها ادامه داشت. در «شهربانو» شرایط تولید چطور بود؟ آیا توانستید تولید سهل تری داشته باشید؟
«شهربانو» اولین فیلم من با پروانه سینمایی است و به مراتب شرایط سخت تری در تولید نسبت به «پاسیو» داشتم. چون پروژه بزرگتری بود و سختی هایی كه در این فیلم داشتیم هم به لحاظ تورمی كه در جامعه وجود داشت باعث شد هزینه ها بالاتر برود و هم اساسا خود فیلم می طلبید كه با بودجه بیشتری تولید شود. برای همین سختی هایی در این پروژه تجربه كردم كه خیلی بیشتر از «پاسیو» بود. چون خودم مجری طرح و سرمایه گذار بودم درگیری های زیادی را در طول تولید تجربه كردم و خدا را شكر پروژه توانست بدون مشكل به انتها برسد. شهربانو به صورت مستقل تولید شد و به خاطر موضوع متفاوت و جسارت آمیزی كه داشت جذب سرمایه را با مشكل روبرو كرد. تا جایی كه فارابی مشاركت پس از تولید با ما انجام داد. یعنی كل فیلم را با بودجه شخصی ساختیم و پس از اینكه فیلم آماده شد و مسئولان فارابی فیلم را دیدند تازه متقاعد شدند در تولید فیلم مشاركت كنند. این هم كه فارابی متقاعد شد به خاطر تاییدیه ای بود كه از سوی معاونت وقت قوه قضاییه آیت الله صادقی انجام شد و ایشان در طول ساخت فیلم همكاری های خوبی با ما داشتند.
تولید فیلم در شرایط كرونا كه آینده اكران را مبهم كرده، چقدر ریسك پذیر است؟
تولید «شهربانو» در شرایط كرونا شكل نگرفت اما مراحل پس از تولید در شرایطی بود كه كرونا كشور را فرا گرفته بود. برای همین مجبور شدم زمانی را برای نهایی كردن كار وقفه بندازم چون سلامتی همكارانم بر تولید فیلم ارجح تر بود. برای اكران فیلم هم به آینده بسیار امیدوارم. روند بیماری كرونا در چند هفته اخیر و باز شدن مجدد سینماها این امیدواری را بیشتر می كند و تصورم این است كه باید چرخه تولید و اكران سینما با همه سختی هایش ایجاد شود و نباید چراغ سینما خاموش بماند.
