امیرحسین غلامزاده نطنزی

تهران- ایرنا- مطالعات نشان داده است: حاشیه نشینی به عنوان یكی از پیامدهای مدرنیته در دهه های گذشته همواره مطرح بوده ،پدیده ای كه به همراه خود بسیاری از آسیب های اجتماعی را هم به همراه دارد؛ اما می توان با اتكا بر یافته های دانش اجتماعی جدید این تهدید را به یك فرصت تبدیل كرد.

سكونت در مكان های غیررسمی از پدیده های دنیای مدرن محسوب می شود. شاید تا حدود یك قرن گذشته سكونت در حاشیه شهرهای بزرگ به عنوان یك مساله محسوب نمی شد و به نوعی سكونت در این مناطق تفاوت چندانی با مناطق روستایی نداشت. اما با گسترش شهرها و افزایش جمعیت، كه به تبع آن امكانات رفاهی و نیازهای زیستی این افراد را به سوی شهرها سرازیر می كرد، آرام آرام پدیده ای به نام حاشیه نشینی بیشتر برجسته شد.

حاشیه نشینی در ایران چگونه است؟

بعد از جنگ جهانی دوم و در اواسط دهه 20 كه كشور یك فضای ثبات نسبی را تجربه می كرد، شهرهای ایران نیز رو به گسترش نهاد. ملی شدن صنعت نفت، احداث پالایشگاه ها و كارخانجات بزرگ در شهرهای كشور جذابیتی هایی مانند اشتغال و درآمد به همراه برخورداری از امكانات رفاهی را برای روستاهای نواحی خود ایجاد كرد، كه بعد از مدتی مهاجرت و ایجاد حاشیه نشینی را هم اجتناب ناپذیر می نمود. این پدیده كه ابتدا در اطراف شهرهای بزرگی مانند تهران و شیراز ایجاد شد، اكنون در اطراف اكثر شهرهای بزرگ به چشم می خورد كه به یكی از معضلات بزرگ اجتماعی تبدیل شده و به دلیل عدم نظارت صحیح بر این مكان ها، مستعد هرگونه آسیب اجتماعی است. این مساله بعد از دهه 1340 و اصلاحات موسوم به ارزی سرعت بیشتری به خود گرفت چرا كه با دسترسی خرده مالكان به زمین های كشاورزی و عدم بهره داری از آن ها و نهایتاً فروش این زمین ها به مالكان بزرگ و مهاجرت به شهرها، وضعیت حاشیه نشینی هم افزایش یافت.

گرچه امروزه آمار دقیقی از تعداد افراد حاشیه نشین در ایران وجود ندارد، اما «محمدرضا محبوب فر»، جامعه شناس و عضو انجمن آمایش سرزمین ایران به یك رسانه داخلی گفت: تا سال 96 تقریباً 40 درصد از جمعیت ایران حاشیه نشین یا بد مسكن بودند كه این میزان در سال 1399 با توجه به افزایش اجاره بها و مسكن و سایر هزینه های جانبی در شهرها به بیش از 45 درصد رسیده است.

زندگی در حاشیه شهرها به خصوص كلانشهر تهران همواره با تهدیدهایی برای ساكنان این مناطق و البته سایر شهروندان همراه است چرا كه سكونت برخی افراد متخلف و نابهنجار در چنین مناطقی، یكی از علل گسترش رفتارهای غیرقانونی است. جمعیت حاشیه نشین و حومه شهر تهران به اندازه چند شهر و استان كشور است و همین نكته، باعث می شود كه امنیت این قبیل مناطق نیز تحت الشعاع قرار بگیرد.

بروز آسیب های اجتماعی با افزایش حاشیه نشینی

زمانی كه صحبت از پدیده ای به نام حاشیه نشینی می شود، ناخواسته بسیاری از آسیب های اجتماعی مانند جرم، فساد، فحشا، اعتیاد، خشونت هم تداعی می شود. متاسفانه آمارها حكایت از آن دارد كه به شكل واقعی این قبیل مسائل و آسیب های اجتماعی در این مناطق بروز و نسبت به سایر مناطق شهر بیشتر است. حاشیه نشینی اكنون در سراسر جهان خود را به اشكال مختلف همچون آلونك نشینی، زاغه نشینی، كپرنشینی، اسكان غیر رسمی، سكونت گاه های نابهنجار و حلبی آبادها نشان می دهد و پدیده ای واقعی است كه حد وسط جامعه روستایی و جامعه شهری است. اما در امتداد حاشیه نشینی، پدیده دیگری تحت عنوان حاشیه نشینی حاشیه نشین ها شكل گرفته است. در این پدیده نوظهور حاشیه نشینان به واسطه مشكلات متعدد كه مهم ترین آن مسئله اقتصادی و تامین هزینه های مسكن است، توانایی ادامه سكونت در قسمت حاشیه ای شهر را ندارند و باز هم از مناطق حاشیه ای شهر عقب نشینی می كنند.

متاسفانه حاشیه شهرها از حداقل امكانات رفاهی هم برخوردار نیستند و از این رو پتانسیل هرگونه آسیب اجتماعی در این نواحی هم بالاست. اقتصاددانان می گویند حاشیه نشینان در تناسب با اقتصاد شهری، در محدوده اقتصاد شهری ساكنند اما در اقتصاد شهری جذب نشده اند. وجود حاشیه نشینان در مناطق حاشیه ای شهرها به لحاظ تقاضا برای استفاده از منابع آموزشی و پرورشی می تواند موجب افزایش فشار بر منابع موجود در این زمینه شود و یا این كه سطح بی سوادی را افزایش دهد. بنابر نتایج پژوهش «خوش فر و همكاران» در پایگاه اطلاعات و مدارك علمی جهاد دانشگاهی، در مناطق حاشیه نشین به دلایل ساختار فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، هنوز سطح باروری زنان در مقایسه با سایر زنان شهری از میزان بالاتری برخوردار است.

مضاف بر این موارد به دلیل عدم نظارت صحیح بر ساخت و سازهای مسكونی، افزایش جمعیت حاشیه نشینان منجر به افزایش ترافیك شهری شده و از سوی دیگر بیكاری حاشیه نشینان منجر به توسعه مشاغل كاذب و افزایش تنش های اجتماعی می شود. در چنین شرایطی با افزایش تنش های اجتماعی، امنیت روانی نیز با مخاطره روبرو می شود. از آنجا كه حاشینه نشینان از اقوام مختلف با خرده فرهنگ های مختص خود هستند، قدر مسلم برنامه ریزی برای شهری كه فرهنگ آن یكنواخت نیست هم با دشواری های زیادی روبروست. غالب حاشیه نشینان در مقایسه با افراد ساكن شهر افسرده تر هستند چرا كه سطح زندگی خود را به طور دایم با كسانی مقایسه می كنند در مناطق توسعه یافته شهر زندگی می كنند. این افراد زمانی كه تلاش خود برای رسیدن به سطح مورد نظرشان را بی نتیجه می بینند، دچار اختلال در رفتار، استرس و نهایتاً اعتیاد می شوند كه به تبع خود آسیب های دیگری را هم به همراه دارند.

حاشینه نشینی چاره ای هم دارد؟

كارشناسان اجتماعی می گویند: پیش از هر چیز باید گفت كه حاشیه نشینی تنها یك معضل فیزیكی نبوده و یك معضل اجتماعی است كه برای حل آن باید از روش های اجتماعی و فیزیكی به طور همزمان بهره برد. متاسفانه در نگاه به معضلات اجتماعی، همیشه توجه به كالبد و فیزیك ارجحیت داشته است. شهرهای بزرگ غالباً با جاذبه هایی نظیر پارك ها، امكانات رفاهی و تفریحی، امكانات ایاب و ذهاب، ساختمان های شكیل، مغازه های رنگارنگ، نوع پوشش و تغذیه متفاوت و جذاب و ... برای مهاجرین و حاشیه نشین ها شناخته می شود. بنابراین یكی از راه های حل مساله حاشیه نشینی، در برخوردار كردن این مناطق با امكانات رفاهی مد روز بوده است؛ در حالی كه پیوست های فرهنگی و اجتماعی چندان جایگاهی نداشته اند.

این كارشنان توصیه كردند:برای ارتقای مناطق حاشیه نشین، گام نخست استفاده از ظرفیت درونی این مناطق با افزایش «مشاركت اجتماعی» است. برای این اقدام هم نخستین كار، شناخت اشتراكات فرهنگی است. باید در نظر داشت كه در مناطق حاشیه ای كه با زیست خرده فرهنگ های متفاوت در كنار هم روبرو هستیم، اشتراكات مذهبی یكی از مهم ترین موارد بالقوه در این زمینه است. بنابراین بهره برداری از این نكته به ویژه در مراسم مذهبی و سوگواری برای جلب مشاركت اجتماعی می تواند حایز اهمیت باشد.

نكته بعدی تقویت مكان ها و مراكز ورزشی است. در حواشی شهرها اصولا ظرفیت بالایی در حوزه استعدادهای ورزشی وجود دارد بنابراین می توان با تقویت این مكان های ورزشی هم روحیه مشاركت و كار جمعی را ارتقا داد و هم راه را برای كشف این استعدادها هموار كرد. به گفته «شهرام آزادمنش» جامعه شناس و دبیر باسابقه در یكی از شهرهای حاشیه ای تهران: «فضاهای فرهنگی و آموزشی در این نواحی بسیار محدود بوده و حتی متاسفانه در سال های اخیر، بسیاری از فضاهای آموزشی و فرهنگی به مكان های تجاری تبدیل شده و از این حیث سرانه فضای فرهنگی و حتی ورزشی به شدت كاهش داشته است. نكته ای كه متاسفانه در شهرسازی این نواحی مورد تاكید قرار می گیرد بحث كسب و كار و ایجاد ترافیك روان برای خودروهاست و رسیدگی به نیازهای فرهنگی و انسانی از كمترین اهمیتی برخوردار نیستند».

تقویت نشاط و امید اجتماعی با حضور سمن ها(سازمان های مردم نهاد) هم از دیگر اقداماتی است كه می توان در این زمینه مد نظر داشت. خوشبختانه سمن ها در سال های اخیر فعالیت و تلاش های مهمی در این زمینه داشته اند. به عنوان مثال فعالیت سمن ها در حاشیه شهر زاهدان كه منجر به كارآفرینی برای زنان با استفاده از هنر «سوزن دوزی» آن ها شد، نمونه ای از این دست موارد است. این هنر هم اكنون با همت سمن ها به شهرت جهانی رسیده و مشكلات حاشیه نشینی در زاهدان را برای زنان به میزان زیادی مرتفع ساخته است.

باید پذیرفت كه حاشیه نشینی یكی از معضلات جامعه امروزی در سراسر جهان است و نمی توان آن را نادیده گرفت، بدین ترتیب باید در گام نخست و با اقدامات سنجیده مشاركت اجتماعی را افزایش داده و تهدید حاشیه نشینی را به فرصتی مناسب برای توسعه تبدیل كرد.

برچسب ها
- پرسش از خبر
- شهرنشینی
- ایران
- حاشیه نشینی بزهكاری