محدثه شوشتری - مدركی سه برگی با جلدی سبزرنگ كه اینجا بیشتر از آن به «سِجل» یاد می كنند، برای بیشترشان در حكم تولدی دوباره است. قرار است با این سِجل ها دوباره متولد شوند؛ یكی در 7 سالگی، دیگری در 12 سالگی، آن یكی در 3 سالگی و چه بسا كسانی در 20 سالگی! كم نیستند؛ فقط 50هزار كودك بی شناسنامه در سرزمین خراسان كه بعد از سیستان و بلوچستان بیشترین كودك بی شناسنامه را بین استان های كشور دارد.مادرانشان ایرانی اند و در گوشه ای از حاشیه شهر مشهد با مردانی كه از سرزمین جنگ به اینجا آمده اند، ازدواج كرده اند. اینجا چشم گشوده اند، قد كشیده اند اما بی نام ونشان تر از آنكه مدرك و سندی برای شناسایی شان داشته باشند. سال ها اسم كودك بی شناسنامه را یدك كشیده اند و حالا می خواهند با سال های بی هویتی خداحافظی كنند.بیش از 10ماه است كه بعد از آغاز اجرای قانون اعطای تابعیت و صدور شناسنامه برای فرزندان از مادر ایرانی با پدر غیرایرانی، برای صدور شناسنامه درخواست داده اند اما هنوز خبری از شناسنامه ها نیست.این درحالی است كه همین هفته پیش سیف ا... ابوترابی، سخنگوی سازمان ثبت احوال كشور، از صدور 401 1شناسنامه برای فرزندان حاصل از ازدواج مادر ایرانی با پدر خارجی در كشور خبر داد. اما برای كودكان خراسان رضوی كه رتبه دوم كودكان بی شناسنامه كشور را دارد، صدور شناسنامه ها خیلی كُند و با حركتی لاك پشتی جلو می رود.

انتظار سخت در صف صدور شناسنامه
نخستین شناسنامه برای فرزند از مادر ایرانی با پدر غیرایرانی 24آبان سال گذشته در پایتخت صادر شد و بعد از آن بلافاصله در دیگر استان ها . اما گویا از همان ابتدا خراسان رضوی، پازل متفاوتی در جغرافیای كشور بود و باید از قافله عقب می ماند. آن چنان كه خیلی دیرتر از سایر استان ها اولین شناسنامه در اسفند صادر بشود و سپس در مدار كُند صدور شناسنامه ها بماند.
رد پای مادرانی ایرانی را كه در آرزوی گرفتن شناسنامه برای فرزندانشان هستند، از اداره اتباع و دفاتر كفالت اتباع دنبال می كنیم.
روی در و دیوار برگه هایی چسبانده اند كه مدام یادآوری می كند برای پیگیری درخواست شناسنامه از طریق اینترنت به سایت اداره اتباع مراجعه شود اما مادرانی كه از سایت پاسخی نگرفته اند، دوباره از این سو و آن سوی شهر راهی دفاتر كفالت اتباع شده اند. بعد از سال ها چشم انتظاری برای داشتن شناسنامه فرزندانشان، حالا طاقت انتظار چند ماه صبوری برای بررسی ها و تأیید صدور شناسنامه را ندارند.
اكرم مادر هفت فرزند است كه هیچ كدامشان شناسنامه ندارند. آبان پارسال پرونده درخواست شناسنامه برای فرزندانش را كامل كرده و گفته اند كه حداقل باید چهارماه منتظر بماند تا شناسنامه ها تحویل داده شود. اكرم طاقت انتظار بیشتری را نداشته است؛ برای همین درست سر چهارماه كه با حساب كتاب ثبت نامش، اول اسفندماه می شد، راهی اداره اتباع می شود. آن ها می گویند اول، تأیید ارائه شناسنامه برای فرزندان او دست نهادهای امنیتی و اطلاعاتی است و دوم، بعد از تأیید كار می افتد به ثبت احوال. بنابراین همچنان باید در صف انتظار بماند و اصلا مشخص نیست كه چه زمانی شناسنامه ها صادر خواهد شد.
این مادر ایرانی هر بار همین پاسخ را شنیده است اما باز سر هر ماه دوباره راهی اداره اتباع می شود. هفته اول خرداد هم دوباره اینجا آمد تا شاید این بار خبری باشد كه نیست. این مادر با آرزوهای گمشده در ازدواجش و هزاران غم در دلش، حالا دلخوشی اش، گرفتن همین شناسنامه ها برای فرزندانش است. ازدواج اكرم بیشتر قصه نان بوده است تا قصه زندگی. پدرش او را در پانزده سالگی سر سفره عقد با مرد 25ساله مهاجر نشانده بود. پدر اكرم می خواست به قول خودش یك نان خور از سفره اش كم كند اما قصه نان آنجا تمام نمی شود. گویی تاریخ تكرار می شود و اكرم هم با دلی خون دو دختر بزرگش را یكی در 13سالگی و دیگری در 15سالگی عروس می كند. دخترانی كه هنوز 18ساله هم نشده اند و كودك محسوب می شوند و مادرشان بعد از عروس كردنشان آمده است تا شناسنامه بگیرد. شوهر افغان اكرم هر چند سال های اول زندگی حداقل در اخلاق و خلق و خو آدم بدی نبوده، بعد از كارگری در سر گذر و اعتیادی كه حاصل آن در نشست و برخاست با چند كارگر معتاد دیگر بوده، چند سالی است كه رفتارش چیزی كمتر از روان پریش ها ندارد.
اكرم غم نداشتن شناسنامه كودكانش را هم رفع كند، خدا می داند با غم نداشته های دیگرشان می خواهد چه كند.

برای اولین بار ما هم رأی می دهیم
حدود 35درصد از فرزندان مادر ایرانی و پدر غیرایرانی كه در نوبت دریافت شناسنامه هستند، شامل فرزندان بالای 18سال این مادران می شوند. طبق قانون بیشتر از 18ساله ها خودشان باید درخواست شناسنامه بدهند و كمتر از 18ساله ها كودك محسوب می شوند. مادر ایرانی در جمع كودكان بی شناسنامه برای فرزندانش می تواند درخواست اعطای تابعیت ایرانی و صدور شناسنامه را بدهد. طبق آخرین آماری كه معاونت حقوقی ریاست جمهوری اعلام كرده است، تاكنون حدود 100 هزار درخواست صدور شناسنامه برای فرزندان از مادران ایرانی ثبت شده كه نزدیك به 35 هزار درخواست شامل فرزندان بیشتر از 18 ساله است.
افروز یكی از همین بالای 18ساله هاست كه در دفتر كفالت اتباع از روند صدور شناسنامه اش به ما می گوید. افروز به تازگی وارد بیست سالگی شده است. حساب اینكه چقدر در سال های زندگی اش همه چیز به بود و نبود شناسنامه ختم شده را ندارد؛ تمام سال هایی را كه دوست داشت مثل دیگر هم سن و سال هایش با شناسنامه و كارنامه برای ثبت نام به مدرسه برود نه با كارت آمایشی كه هر مدرسه ای ثبت نامش نمی كرد. حتی یك كلاس تابستانی ساده كه دلش می خواست ثبت نام كند، همه جا شناسنامه یا كارت ملی می خواستند. مادرش ایرانی و اهل سرخس است. پدرش 25سال پیش وقتی به دنبال كار گذرش به یكی از معادن سرخس افتاده بود، با مادرش كه دختر یكی از كارگران معدن بود، ازدواج كرد. كودكی اش در سرخس گذشت و بعد از تعطیلی معدن و بیكاری پدر، راهی حاشیه شهر مشهد شد. حالا 12،10 سالی است كه به جمع حاشیه نشینان مشهد پیوسته اند. افروز آرزوهای زیادی داشته است كه در كودكی و نوجوانی اش گم شده اند. حالا با گرفتن شناسنامه به یكی از آرزوهایش رسیده است. با خنده می گوید: فكر می كنم اولین استفاده ام از شناسنامه، رأی دادن در همین انتخابات خرداد باشد. شاید انتخابات برای دیگر ایرانی ها حكم های متفاوتی داشته باشد اما برای من به دلیل اینكه می توانم مثل دیگر شهروندها باشم، حكم به حساب آمدن در جمع دیگر شهروندها را دارد. بعد از آن هم اگر خدا بخواهد من هم مثل هر ایرانی دیگر با این شناسنامه ازدواج می كنم و هر روزی كه بچه دار شدم، مثل مادرم سال ها غم بی شناسنامه ای فرزندانم را نخواهم كشید.
افروز چون بیشتر از 18 سال داشته، خودش ثبت نام كرده و شناسنامه گرفته است. اما برای خواهر و دو برادر دیگرش كه كمتر از 18 سال داشته اند، مادرش چند ماهی است كه ثبت نام كرده ولی هنوز شناسنامه آن ها صادر نشده است. آمده اند تا دفتر كفالت اتباع برای پیگیری شناسنامه اما پاسخ درستی به آن ها داده نمی شود. می گویند بروید و منتظر بمانید تا پیامك برایتان ارسال شود. آن ها 10 ماه است كه چشم انتظار این پیامك بوده اند و همچنان باید در انتظار بمانند.

بلاتكلیفی فرزندان مادران دورگه
در بین مادران ایرانی كه پیگیر تابعیت ایرانی برای كودكان بی شناسنامه شان هستند، چند مورد متفاوت هم می بینیم كه با مشكل و بلاتكلیفی در گرفتن شناسنامه برای فرزندانشان مواجه شده اند. این مادران ایرانی دراصطلاح دورگه هستند و یك رگ ایرانی و یك رگ از پدر غیرایرانی دارند. حتی خودشان هم شناسنامه ندارند اما حالا برای گرفتن شناسنامه برای فرزندانشان اقدام كرده اند.سمیه یكی از همین مادران است. 22سال بیشتر ندارد اما مادر سه كودك قد و نیم قد است. مادر سمیه ایرانی است اما پدرش افغانستانی. خودش هم تا به این سن رسیده، شناسنامه نداشته است. حالا كه قانون اعطای تابعیت به مادران ایرانی و صدور شناسنامه اجرایی شده است، آمده تا برای سه كودكش درخواست شناسنامه بدهد. اولین مدرك برای ثبت درخواست شناسنامه برای فرزندان حاصل از مادر ایرانی، شناسنامه و كارت ملی مادر است كه سمیه ندارد. یكی از پرسنل دفتر كفالت، سمیه را راهنمایی می كند كه اول باید برای خودش به عنوان فرزند بیشتر از 18 سال از مادر ایرانی شناسنامه بگیرد و بعد اگر قبول كردند، برای فرزندانش. سمیه خودش را ایرانی می داند و از زمانی كه چشم گشوده در كوچه های بولوار طبرسی مشهد قد كشیده و خیلی زود با پسر افغان همسایه ازدواج كرده و راهی خانه بخت شده است. در 16 سالگی هم فرزند اولش به دنیا آمده، 19 سالگی فرزند دوم و حالا نوزادی سه ماهه دارد كه هیچ كدام شناسنامه
ندارند.رخشان هم مادر جوان دیگری است كه مثل سمیه دورگه است، از مادر ایرانی و پدر افغانستانی. دو فرزند 3ساله و 7 ساله دارد كه شناسنامه ندارند. او هم نمی تواند درخواست خود را ثبت كند.
به گفته متصدی دفتر كفالت اتباع، طبق ماده 2 آیین نامه اعطای تابعیت ایران به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی، هیچ اشاره ای قانونی به اینكه مادر ایرانی یعنی اینكه باید دورگه ایرانی باشد، نشده است و برخی این طور از قانون برداشت می كنند كه مادر ایرانی اگر یك رگ ایرانی هم داشته باشد، فرزند حاصل از ازدواجش با مرد خارجی باید شناسنامه ایرانی را شامل شود. در این قانون فقط قید شده است كه ملاك ایرانی بودن مادر، اسناد سجلی اوست در صورتی كه این مادران دورگه خودشان اسناد سجلی ندارند. شاید یك راه این باشد كه ابتدا برای خودشان درخواست شناسنامه بدهند و درصورت تأیید و صدور شناسنامه در گام بعدی برای فرزندانشان این مسیر را طی كنند. در عین حال اصلا نمی توان پیش بینی كرد كه آیا این روش امكان پذیر خواهد بود یا نه. چون از فیلتر چند دستگاه مختلف باید اطلاعات افراد برای تأیید صدور شناسنامه رد شود.

نقص مدرك ازدواج، سد راه برخی درخواست های شناسنامه
خیلی ها از مادران ایرانی كه با آن ها هم كلام می شویم برای صدور شناسنامه ثبت نام كرده اند و فقط برای پیگیری اینكه چرا شناسنامه ها به آن ها تحویل داده نمی شود، به اینجا آمده اند و عده ای همچنان در كش وقوس ثبت درخواست هستند و مداركی كه ناقص است و تكمیل شدنشان گذر از هفت خان رستم را می طلبد. مهم ترین مدرك، داشتن سند یا برگه ای برای اثبات ازدواج شرعی زنان ایرانی با مردان اتباع است؛ درعین حال تعداد زیادی از زنان ایرانی كه همسر غیرایرانی دارند و چندین فرزند حاصل از این ازدواج ها، هیچ مدرك و سند یا برگه ای قانونی برای ازدواجشان
ندارند. فقط خطبه شرعی عقد را عاقدی جاری كرده است تا محرم باشند.
این زنان ابتدا باید دنبال ثبت ازدواجشان باشند، سپس اگر مداركشان نقصی نداشت، برای صدور شناسنامه فرزندانشان درخواست بدهند. همین نقص مدرك و سردرگمی برخی مادران ایرانی است كه باعث شده از بین 50هزار كودك بی شناسنامه خراسان رضوی در 10ماه گذشته فقط برای 11هزار كودك، درخواست صدور شناسنامه ثبت شود.مادر دیگری چون فرزندان زیادی دارد، نگران این است كه برای همه فرزندانش شناسنامه صادر نشود. خودش سواد رفتن به سایت اداره اتباع خارجی و مطالعه قانون شناسنامه را نداشته است و آمده تا دفتر كفالت اتباع و راهنمایی می خواهد. متصدی دفتر كفالت توضیح می دهد: از آنجا كه بیشتر خانواده های مهاجران تعداد زیادی فرزند دارند، فرم ثبت مشخصات فرزندان اتباع خارجی دارای مادر ایرانی، تعداد كادر برای ثبت اطلاعات فرزندان را تا عدد فرزند هشتم درنظر گرفته شده است. بنابراین محدودیتی از نظر تعداد برای گرفتن شناسنامه فرزندانشان وجود ندارد و تا 8هشت فرزند می توانند درخواست صدور شناسنامه بدهند.

پیش بینی ثبت 28 هزار درخواست شناسنامه در خراسان رضوی
برای پیگیری اینكه چرا روند صدور شناسنامه ها در خراسان رضوی برای فرزندان حاصل از مادران ایرانی كند است و اینكه تاكنون چند شناسنامه صادر شده است، گزارشگر شهرآراسراغ اداره اتباع و امور مهاجران خارجی خراسان رضوی می رود. شاید تنها خبر خوش و دلگرم كننده برای مادران ایرانی ساكن در خراسان رضوی این باشد كه سرپرست اداره امور اتباع و مهاجران خارجی خراسان رضوی اعلام می كند كه 100 شناسنامه تا پایان اردیبهشت صادر شده است.به گفته حسین احمدی، در مجموع 11 هزار پرونده برای صدور شناسنامه فرزندان حاصل از ازدواج مادران ایرانی با پدران غیرایرانی در خراسان رضوی تشكیل شده است. از این میان 100 شناسنامه صادر شده است و سایر پرونده ها در مراحل رسیدگی، سپس صدور شناسنامه قرار دارند.
این گفته سرپرست اداره اتباع و امور مهاجران خارجی خراسان رضوی یعنی 50 هزار كودك بی شناسنامه سرزمینمان، منهای 100 شدند و همین كورسوی امید برای مادران دیگری است كه به انتظار سِجل در نوبت مانده اند.در این باره نیز كه چرا روند صدور شناسنامه ها این قدر طولانی شده است، جویا می شویم. پاسخی كه داده می شود، این است كه باید روند قانونی اعطای تابعیت و صدور شناسنامه ها و استعلام های مربوطه طی شود. احمدی درباره میزان ثبت درخواست ها پیش بینی می كند كه امسال در خراسان رضوی تا 28 هزار درخواست برای ثبت شناسنامه ثبت شود.البته ناگفته نماند كه این درخواست ها طبق قانون در صورت تأیید مراحل استعلام ها به صدور شناسنامه می انجامد و در غیر این صورت شاید همچنان خیلی از كودكان و حتی افراد بیشتر 18 سال، در این سرزمین بدون شناسنامه بمانند. طبق قانون استعلام وضعیت تبعه غیرایرانی به عنوان پدر فرزندان بی شناسنامه جزو ملاك های اعطای تابعیت و صدور شناسنامه است. در صورت اعلام صریح وجود مشكل امنیتی توسط هر یك از دو نهاد امنیتی وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه در قانون ظرف مهلت سه ماهه، «عدم موافقت» به استانداری یا نمایندگی ایران در خارج از كشور اعلام می شود. پس از ابلاغ عدم موافقت، متقاضی شناسنامه می تواند ظرف یك سال از این تاریخ، به اعلام نظر مرجع امنیتی، اعتراض كند. مرجع امنیتی مذكور، باید پس از دریافت اعتراض، دوباره به موضوع رسیدگی و حداكثر ظرف مهلت سه ماه درباره آن اظهارنظر كنند. بنابراین هنوز راهی طولانی تا شناسنامه دار شدن كودكان بی شناسنامه وجود دارد كه شاید پایان این راه برای عده ای خوش و عده ای دیگر غم زندگی بدون نام و نشان سجلی باشد.