تهران- ایرنا- «احمد دراهكی» عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی درباره كاهش نرخ موالید كه طی سه دهه اخیر اتفاق افتاده اظهار داشت دلایل و تبعات این پدیده از زوایا و ابعاد مختلف؛ از روانشناختی و هویتی تا اقتصادی گسترده است.

زاد و ولد یكی از وقایع مهم جمعیتی در هر كشور است. همان طور كه افزایش نرخ باروری زمانی مساله ساز و چالش برانگیز عنوان می شد، اكنون نرخ پایین باروری نیز سبب به صدا درآمدن زنگ هشدار شده است.

در شرایط كنونی به دلیل مسائل اقتصادی، وضعیت اشتغال و آموزش و تحصیلات جوانان شاهد نرخ پایین ازدواج و در نتیجه نرخ پایین باروری هستیم، به طوری كه اعظم كریمی، مدیركل دفتر توسعه اجتماعی معاونت امور جوانان وزارت ورزش و جوانان اخیرا در یك نشست خبری اعلام كرد: زاد و ولد با سرعت زیاد در حال كاهش است و تخمین زده شده با كاهش 20 درصدی زاد و ولد، تنها طی سه سال گذشته مواجه باشیم كه بسیار كاهش چشمگیری است.

نظر به اهمیت این موضوع و پیامدهای آن برای جامعه، پژوهشگر ایرنا با «احمد دراهكی» عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی به گفت و گو نشسته است كه در ذیل مشروح آن را می خوانید:

روند باروری طی سه دهه اخیر

دراهكی پیرامون روند باروری طی سه دهه اخیر گفت: روندهای باروری در كشور نشان دهنده آن است كه میزان باروری كل (TFR) ایران در اوایل دهه 1360 حدود 7 فرزند برای هر زن بوده است كه این میزان در حدود سال 1385 به زیر سطح جانشینی (2.1) رسید.

در سال 1390 میزان باروری كل ایران 1.8 بوده كه این میزان در سال 1395 با اندكی افزایش به حدود 2.01 رسید. شواهد و برآوردهای اخیر نشان دهنده آن است كه میزان باروری كل در سال های اخیر روند كاهشی به خود گرفته و در حال حاضر میزان باروری كل در حدود 1.7 فرزند برای هر زن رسیده است. همچنین آمارهای تعداد تولد نیز بیانگر آن است كه تعداد موالید طی سه سال اخیر با كاهش قابل ملاحظه ای روبرو بوده است.

عوامل تاثیر گذار بر میزان باروری

دراهكی در خصوص عوامل تاثیر گذار بر میزان باروری طی سه دهه اخیر گفت: برای اینكه بدانیم كدام عوامل در این زمینه دخیل هستند در مرحله اول باید به سراغ عوامل تعیین كننده ی بلافصل باروری رفت. در این زمینه مدل های گوناگونی توسط جمعیت شناسان ارائه شده است كه یكی از مهمترین این مدل ها، مدل بنگارات است. بنگارات از هشت متغیر بلافصل نام می برد كه به صورت مستقیم بر باروری تاثیرگذارند. سایر متغیرها به عنوان متغیرهای زمینه ای از آنها یاد می شود كه از طریق تاثیرگذاری بر متغیرهای بلافصل عمل می كنند.

وی افزود: بحث درباره این مدل مبسوط است، بنابراین در این فرصت كم من به اجمال به مهمترین متغیرهای این مدل اشاره می كنم. دو متغیر مهم در این مدل شامل 1- جلوگیری از حاملگی و 2- نسبت زنان ازدواج كرده یا زنان در وصلت های جنسی كه شامل: سن در اولین ازدواج، نسبت زنانی كه هرگز وارد وصلت های جنسی نشده اند و تناوب طلاق، بیوگی و ازدواج مجدد می شود. البته متغیرهایی مانند نازایی طبیعی و نازایی آسیب شناختی نیز به نظر من در این مدل دارای اهمیت ویژه ای است كه باید به آنها توجه كرد.

این جمعیت شناس اشاره كرد: مطالعات جمعیت شناسان نشان دهنده آن است كه یكی از مسیرهای اصلی دستیابی به باروری پایین در ایران افزایش سن ازدواج بوده است. در سال های اخیر سن ازدواج جوانان به صورت متناوب افزایش داشته است و این افزایش بی تاثیر برای كاهش باروری نبوده است. نتایج سرشماری 1395 نشان دهنده آن است كه حدود 50 درصد از دختران ایرانی تا سن 25 سالگی ازدواج نكرده اند. از سوی دیگر آمارهای طلاق رو به افزایش بوده كه خود به عنوان یك وقفه در ازدواج عمل می كند و به عنوان یك متغیر بلافصل بر باروری تاثیرگذار بوده است. در رابطه با متغیرهای زمینه ای تاثیرگذار می توان به متغیرهایی گوناگونی اشاره كرد كه توسط جمعیت شناسان مورد تاكید قرار گرفته اند و این عوامل می توانند به ویژه دو متغیر بلافصل ذكر شده را مورد تاثیر قرار دهند. از جمله این متغیرهای نگرش ها و هنجارهای مرتبط با باروری است مانند اندازه ایده آل خانواده كه در دهه های اخیر به سمت كوچك شدن حركت كرده است. هزینه اقتصادی فرزندان كه شامل هم هزینه های مالی یا هزینه های مستقیم نگهداری را شامل می شود و هم هزینه های فرصت از دست رفته كه هزینه ها یا درآمدهای صرف نظر شده توسط والدین هستند.

وی افزود: تغییراتی كه در زمینه ارزش فرزندان صورت گرفته از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در یك تعریف كلی ارزش فرزندان را می توان به عنوان مجموعه چیزهای خوبی كه والدین با داشتن فرزند دریافت می كنند تعریف كرد. افرایش سطح تحصیلات به عنوان یكی از متغیرهای زمینه ای مهم شناخته می شود كه می توان متغیرهای بلافصل مهمی مانند افزایش سن ازدواج یا سایر متغیرهای دیگر را تحت تاثیر قرار دهد.

در میان عوامل ارزشی تغییریافته باید به هویت مادری اشاره كنیم كه در كاهش فرزندآوری اثرگذار بوده است. در گذشته فرزندان به مادران هویت می دادند و حتی مادران با نام فرزندان خود شناخته می شدند. در جامعه جدید هویت زنان در جامعه تنها به هویت مادری شان خلاصه و محدود نمی شود و فرصت هایی برای زنان برای دنبال كردن نقش های به غیر از مادر بودن ایجاد شده است و از سوی دیگر فرهنگ مصرف گرایی به دنبال تغییر گفتمان هویت مادری است.

در كنار تحولات ارزشی و ایده ای به نظر من عاملی كه به ویژه در سال های اخیر مساله باروری را بغرنج كرده و اگر تداوم یابد، می تواند به كاهش بیشتر باروری منجر شود فشارهای اقتصادی و ناامنی اقتصادی ایجاد شده در سال های اخیر به ویژه بر روی جمعیت جوان كشور كه به حق سرمایه های اصلی كشور هستند می باشد. توجه داشته باشیم كه تعهدات بلند مدتی مانند ازدواج یا والدین شدن مستلزم حدی از ثبات شغلی یا دورنمای واقع بینانه شغلی و امنیت اقتصادی است. به نظر من اتفاقاتی كه در حوزه افزایش قیمت مسكن در سال های اخیر اتفاق افتاده است را می توان یك فاجعه دانست كه حتی اجاره یك واحد مسكونی كوچك را برای زوجین جوان به یك چالش اساسی تبدیل كرده است.

همزمان با ناامنی اقتصادی و افزایش نابسامان قیمت ها ما متاسفانه شاهد آن هستیم كه فرهنگ مدارا نیز در جامعه كاهش یافته است. یكی از جلوه های زیبای فرهنگ اسلامی و ایرانی مدارا بوده است كه این امر در رابطه با مالك و مستاجر نیز نمایان بوده است. طبق این فرهنگ زمانی كه مستاجر صاحب فرزند می شد صاحب خانه نه تنها اجاره را افزایش نمی داد بلكه می گفت چون شما صاحب فرزند شده اید و هزینه های زندگی شما افزایش یافته اجاره كمتری بپردارید. اما در این شرایط ناامن اقتصادی متاسفانه در مواردی می شنویم كه نه تنها مالكان این كار را نكرده، بلكه با افزایش قیمت اجاره به صورت غیر قانونی و شرعی مستاجران را بیرون كرده اند. از امام باقر (ع) نقل شده است كه فرمودند: خداوند مظهر مدارا است و دوستدار مدارا. مدارا عطیه الهی بر شایستگان آفریده خود است، آنچنان كه اهل خشونت از آن بهره ای ندارند (وسایل الشیعه، ج 11، ص 212). بنابراین در كنار مدیریت كارآمد در جهت بهبود اقتصادی زندگی مردم و كاهش ناامنی اقتصادی، حفظ ارزش های فرهنگی غنی خود نیز لازم و ضروری است.

پیامدهای میزان باروری پایین در جامعه

دراهكی درباره پیامدهای باروری پایین در جامعه گفت: پیامدهای باروری پایین از جهات گوناگون جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قابل بحث است. جمیعت و مسائل مرتبط با آن همواره به عنوان یكی از موضوعات استراتژیك برای همه جوامع مطرح بوده است.

باروری به عنوان یكی از مولفه های اصلی پویایی و بالندگی جمعیتی مطرح است و تاثیر آن بر پویایی و ساختار جمعیت اجتناب ناپذیر است. در رابطه با تاثیرات جمعیتی می توان گفت باروری پایین یك ساختار جمعیتی را منجر می شود كه با كاهش جمعیت حتی در برخی موارد با سقوط جمعیتی در آینده روبرو خواهد بود و این آینده دور نیست.

در این رابطه توجه به مفهوم نیروی محركه جمعیت نیز حائز اهمیت است. تاثیر نیروی محركه جمعیت از طریق تركیب سنی جمعیتی است و زمانی كه جمعیت به سمت ساختار سالمند حركت می كند نیروی محركه مرگ رو به افزایش می رود. كاهش جمعیت بر روی عرضه نیروی كار نیز تاثیرگذار است. برای نمونه اگر روندهای جمعیتی حاضر تداوم یابد از سال 1999 تا سال 2050 نیروی كار برای ژاپن از 68 میلیون نفر به 46 میلیون نفر، برای ایتالیا از 23 میلیون نفر به 14 میلیون نفر و برای آلمان از 41 میلیون نفر به 28 میلیون نفر كاهش خواهد یافت.

در این راستا است كه اكثریت كشورهای اروپایی و آمریكایی سعی دارند با سیاست های مهاجرپذیری این كمبود را جبران كنند. كاهش نیروی كار و فعال اقتصادی خود می تواند بر صندوق بازنشستگی و تامین اجتماعی نیز تاثیرگذار باشد. از سوی دیگر جمعیت همواره از مولفه های قدرت و اقتدار برای جوامع مطرح بوده است.

ذكر این نكته نیز لازم و ضروری است كه جمعیت به صورت اتوماتیك به مولفه قدرت یا توسعه منجر نخواهد شد، بلكه باید در راستای برنامه های توسعه ای، سیاست های جمعیتی تدوین و اجرا شوند. نمی شود جمعیت را رها كرد و با توجه به تعداد و رشد آن، سرمایه گذاری نكرد، و تصور نمود كه این جمعیت روزی به قدرت تبدیل خواهد شد.

بدون سیاستگذاری، برنامه ریزی و اجرای برنامه ها، جمعیت به قدرت تبدیل نخواهد شد. بنابراین در كنار مسئله كمیت جمعیت، كیفیت جمعیت و برنامه ریزی در جهت بهره برداری از آن بسیار حائز اهمیت است. كاهش فرزندآوری و باروری پایین بر كیفیت زندگی خانوادگی افراد نیز تاثیرگذار است.

یكی از جلوه های زیبای خلقت تولد فرزند است. شواهد و مطالعات متعدد جمعیتی از تاثیر فرزندان بر شادی و احساس خوشبختی والدین حكایت دارند؛ شادی ای كه تاثیرات آن ماندگار است. بنابراین پیامدهای روانشناختی باروری پایین نیز قابل بحث است. باروری پایین به كاهش دامنه و روابط خویشاوندی منجر می شود. شاید در آینده با نسلی روبرو باشیم كه دیگر عمه، خاله، عمو یا دایی حتی برادر و خواهر را نخواند دید. این امر خود می تواند به كاهش گستره حمایت های اجتماعی منجر شود كه خود می تواند به كاهش باروری بیشتر یا حمایت های غیر رسمی از سالمندان منجر شود.

برچسب ها
- انجمن جمعیت شناسی ایران
- باروری زنان
- مرگ و میر