طی دهه های گذشته «خانواده ایرانی» دچار تحولات متعددی شده و این تغییرات، نگرانی و آسیب هایی را برای این نهاد ایجاد كرده است.

خبرگزاری مهر؛ گروه جامعه: یكی از ویژگی های دوران كنونی ما كه در اصطلاح دانشمندان علم الاجتماع به آن دوران گذار از سنت به مدرنیته نام می دهند، تحولات خانواده از لحاظ فرم و ساختار و ارزش ها است. خانواده ایرانی در حال طی كردن روندی از تحولات ناشی از غلبه گفتمان مدرنیته در جامعه و تحت تأثیر عوامل اجتماعی و رسانه ای آن است. خانواده ایرانی اصول و مفاهیمی از سنت را هنوز یدك می كشد، و از آن طرف، خود را در مسیر مدرنیته می بیند. اگرچه این دوگانگی همیشه مستلزم تقابل نیست ولی عدم شفاف سازی وضعیت، تقابل های جدی را به وجود آورده و خواهد آورد. مفاهیمی مانند فامیل، محرم و نامحرم، تعصب و غیرت، فرمانبری از بزرگترها، آبرو و حیثیت خانوادگی و…، به دلیل شرایط یادشده، در خانواده های مختلف، معانی و تعبیرهای متفاوتی پیدا كرده اند. فهم و تبیین این تحولات به ما این امكان را می دهد كه آینده خانواده ایرانی را تا حدود زیادی مورد پژوهش و پیش بینی قرار دهیم.

نگرانی ها و دغدغه ها

تحولات خانواده در دهه های اخیر در كشور ما با فرصت ها و تهدیدهایی مواجهه بوده است. بالا رفتن سن ازدواج جوانان، رشد روز افزون آمار طلاق تا آن جا كه برخی ایران را در زمرهِ یكی از چند كشور پرطلاق دنیا دانسته اند، افزایش اضطراب در روابط زن و شوهر و افزایش اعتیاد، فرار دختران و بزهكاری نوجوانان و جوانان كه نشان از كاهش كارآمدی خانواده دارد، دلیلی قانع كننده بر تهدیدها و نگرانی هاست.

خانواده های امروزی دیگر مانند گذشته محدود نیستند. مهم تر آنكه نه تنها عوامل تأثیرگذار بر خانواده ها تعدد و تنوع یافته اند بلكه ضرورتاً همه این عوامل در بیرون از فضای خانواده نیستند. اینترنت و ماهواره برای بسیاری از خانواده ها ابزار و عواملی غریبه محسوب نمی شوند. اگر تلاش خانواده ها قبلاً معطوف به كنترل فرزندشان برای جلوگیری از اعتیاد و فساد اخلاقی (كه زمینه هایش در خارج از خانواده وجود داشت) بود امروزه این زمینه ها به داخل خانواده ها آمده اند. این تحولات ناشی از مدرنیته به دلیل آنكه مدرنیسم ذاتاً با فردگرایی پیوند ارزشی عمیقی دارد، به تضعیف استحكام و كارآمدی نهاد خانواده منجر شده و موجبات نگرانی و دغدغه كارشناسان و مسئولان را فراهم می كند.

تحولات خانواده ایرانی

برخی از مهمترین مصادیق تغییر و تحولات خانواده ایرانی به شرح زیر است:

تحولات جنسیتی خانواده

در یك نگاه به نظر می رسد خانوادة ایرانی در حال زنانه شدن است و ادراك ها، گرایش ها و كنش های زنانه در خانواده غلبه می یابد. نمودهای این تحول را در موارد پرشماری مشاهده می كنیم. هم اكنون ساختار قدرت در خانواده در حال زنانه شدن است و اگر در خانوادة سنتی ایرانی اقتدار مردانه گاه حالتی افراطی می یافت امروزه خانواده به سمت حاشیه نشینی مردان و تغییر جایگاه آنان از سرپرست به تداركچی تحول می یابد. نمود دیگر زنانه شدن را می توان در مدیریت ارتباطات و خویشاوندی توسط زنان دید. هم اكنون روابط خانوادگی به سمت طایفة مادری متمایل می شود و فرزندان با خویشان مادری احساس قرابت و همرنگی بیشتری دارند. الگوی توزیع ثروت در خانواده نیز نشانه غلبه یافتن نگاه ها و گرایش های زنانه است؛ به گونه ای كه خانوادة امروز بیش از نسل گذشته برای تجملات زندگی، دكوراسیون و خرید لوازمی كه زنان به داشتن آن راغب ترند، هزینه می كند. فرزندسالاری نیز پدیدة جدیدی است كه در خانوادة ایرانی بیش از خانواده های دیگر به چشم می خورد و می تواند تا حدی نتیجة غلبه یافتن احساسات در خانواده باشد.

عرفی گرایی

ظواهر و قرائن مختلف نشان دهنده آن است كه خانواده به تدریج از شریعت دور شده و به سمت دین معنوی حركت می كند و مصادیق زیادی از سبك زندگی كنونی خانواده ایرانی نشان دهنده غلبة ارزش های مادی و فردگرایانه بر ارزش های دینی است. كاهش اطاعت پذیری فرزندان از والدین، كاهش ارتباطات رحمی با انگیزة رضای خداوند، كاهش مسئولیت پذیری سرپرست خانواده و همچنین تمكین همسر، سهل انگاری خانواده در تربیت اعتقادی و رفتاری فرزندان، كاهش اهتمام به كسب درآمد از راه های حلال، كم رنگ شدن حریم ها در روابط دوستانه و طایفه ای، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد و مواردی از این دست نشانه هایی از این تغییرند.

رسانه ای شدن خانواده

شاید بتوان مهم ترین پیامد حضور رسانه و به ویژه تلویزیون در جامعه ایران را تولد «خانوادة رسانه ای» دانست. خانوادة رسانه ای خانواده ای است كه وجود خارجی ندارد، اما توسط رسانه ها «بازنمایی» می شود. در اینجا رسانه با نادیده گرفتن تنوعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، الگویی را به منزلة الگوی مرجع به خانواده ها ارائه می دهد كه نشان دهنده قشر متوسط و مرفه جامعه است و سبب می شود تا انتظارات اقتصادی خاص در قشرهای مختلف شكل گیرد و الگوی تولید، توزیع و مصرف در خانوادة ایرانی تغییر كند. شاید بتوان مهم ترین ویژگی موجود در الگوی رسانه ای خانواده را غیر بومی بودن آن دانست. رسانه گروه هایی را گروه مرجع و پیام فرست برای مخاطبان معرفی می كند كه نه صلاحیت اخلاقی دارند و نه نمایش دهندة فرهنگ ملی اند.

شكاف نسلی طولی و عرضی

از دیگر مصادیق تحولات خانواده ایرانی در عصر حاضر، شكاف میان نسل ها به صورت طولی و عرضی است. یعنی تفاوت نظام های ارزشی و تمایلات رفتاری افراد در خانواده هم به صورت طولی و میان نسلی (یعنی والدین و فرزندان) و هم به صورت عرضی (میان اعضای خانواده) در سال های اخیر محسوس تر است. اگرچه مقوله شكاف نسلی طولی میان نسل های گذشته و حال و آینده امری متاخرتر به نظر می رسد اما پدیده شكاف نسلی عرضی میان اعضای یك نسل در درون خانواده یك واقعیت اجتماعی جدید به نظر می رسد. یعنی فرزندان هم سن و سال یك نسل در درون یك خانواده نیز لزوماً با یكدیگر تطابق ارزشی ندارند و بعضاً برای دیالوگ مشترك با یكدیگر هم دچار بحران و مساله هستند.

آینده خانواده ایرانی و ظرفیت های آن

اگرچه خانواده ایرانی در حال حاضر با مسائل، بحران ها و دغدغه های متعددی مواجه است و بیم آن می رود كه این مسائل روند تحولات خانواده را به سمت و سوی زوال و بحران فروپاشی برده و خانواده به معنای دینی و ایرانی آن به شكلی از خانواده كه در حال حاضر در دنیای غرب (هم خانگی) وجود دارد، متحول گردد اما باید اذعان داشت كه خانواده ایرانی دارای یك سری ویژگی ها و مناسبات خاص خود است كه در مواجهه با نظام ارزشی مدرن و در برابر روند تحولات نقش مانع و قوام خانواده ایرانی را ایفا می كنند.

از جمله مهمترین این ویژگی ها و اختصاصات می توان به اشرافی گرایی، طایفه گرایی و فامیل محوری، وابستگی اقتصادی فرزندان به والدین، مناسبت گرایی (روز زن و مادر، روز پدر، عید نوروز، روز تولد، سالگرد ازدواج و…) پررنگ بودن هویت قومی و خانوادگی افراد در جامعه ایران، مناسك گرایی و توجه به آئین های گروهی، احساساتی و عاطفی بودن خانواده ایرانی، فرهنگ مذهبی خانواده ایرانی، و… اشاره نمود. این مؤلفه های خانواده ایرانی باعث می شود كه این ركن اصلی جامعه در برابر روند تحولات دوران گذار مقاومت بیشتری داشته باشد. با توجه به شرایط دنیای مدرن و تسلط گفتمان های رقیب خانواده از یك سو و ظرفیت های عظیم خانواده ایرانی در برابر این شرایط از سوی دیگر، باید گفت كه ارائه یك پیش بینی دقیق از آینده خانواده در ایران امری سخت و نیازمند بررسی های دقیق كارشناسانه و آینده پژوهی علمی بوده و به نظر می رسد گذر زمان بهترین سخنگو از وضعیت خانواده در آینده خواهد بود.

غلامرضا ترابی