به گزارش ایسنا، تحقیقات علوم پزشكی از آن جهت كه عمدتا با سلامت انسان سروكار دارند و نهایتا به ارتقا یا كاهش سطح سلامت نیروی انسانی یك جامعه می انجامند، نقش مهمی در توسعه كشورها ایفا می كنند. معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت مسئول مستقیم سیاست گذاری در زمینه ی تحقیقات حوزه علوم پزشكی و همچنین توسعه فناوری های سلامت است. این معاونت در دولت های یازدهم و دوازدهم فراز و نشیب هایی را پشت سر گذاشت.

شهریور سال 1392 و پس از تغییر دولت، وزیر بهداشت وقت، سید حسن قاضی زاده هاشمی، مصطفی قانعی را به سمت سرپرست معاونت تحقیقات و فناوری این وزارتخانه منصوب كرد. قانعی در دولت دوم احمدی نژاد نیز، این سمت را برعهده داشت. هاشمی در حكمی كه برای قانعی صادر كرد علاوه بر سرپرستی معاونت تحقیقات و فناوری، ریاست انستیتو پاستور را نیز به او سپرد. وی تا سال 1396 رئیس این نهاد باقی ماند اما معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در مهر ماه 1392 به رضا ملك زاده سپرده شد.

ملك زاده، پیش از این كه معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت شود، از سال 1369 تا 1372 و در دولت هاشمی رفسنجانی، وزیر بهداشت كشور بود. او در دهه ی هفتاد مركز تحقیقات بیماری های گوارش و كبد را راه اندازی كرد و در فاصله ی سال های 1392 تا 1398 همزمان با دوره ی تصدی گری خود در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، بر ریاست این مركز باقی ماند.

تمركز بر بیماری های غیرواگیر و غفلت از بیماری های نوظهور عفونی

بخش عمده ای از تحقیقات علوم پزشكی كشور در دوره ی معاونت ملك زاده بر موضوع سرطان متمركز بود. یكی از اقدامات این معاونت، راه اندازی سامانه ی یكپارچه ی مدیریت اطلاعات سرطان در كشور بود. ملك زاده كه همزمان، سمت نایب رئیسی كمیته ملی مدیریت سرطان وزارت بهداشت را هم بر عهده داشت، معتقد بود تحقیقات نشان می دهد سرطان عامل 20 درصد از مرگ ومیر ایرانیان است و با توجه به این موضوع، طرح های مختلفی در زمینه سرطان در میان محققان علوم پزشكی تعریف شد. اغلب اظهارنظرهای منتشر شده از وی نیز در رسانه ها به ارائه آمار و ارقام سرطان های مختلف به تفكیك استان و جنسیت اختصاص دارد.

یكی دیگر از فعالیت های تحقیقاتی ایران در این راستا، همكاری با آمریكا در یك مطالعه ی مخصوص به سرطان بود. به گفته ی معاون وقت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، طی این مطالعه، مشكل سرطان در ایران در شرایط تحریم مورد بررسی قرار گرفت.

در طول هشت سال گذشته با وجود این كه بیشتر پژوهش ها در زمینه ی شیوع بیماری های غیرواگیرداری همچون سرطان و سكته متمركز بود اما در زمینه ی بیماری های واگیردار نیز یكی از اقدامات مهم، سرمایه گذاری بر ساخت واكسن HPV در ایران بود. این واكسن دو سال پیش در مرحله ی تست بر روی گروهی از زنان قرار داشت.

با این وجود، با نگاهی به اظهارنظرهای مختلف و خبرهای منتشر شده از مسئولان وزارت بهداشت می توان دریافت كه جای خالی پژوهش در خصوص بیماری های نوظهور واگیردار عفونی در تحقیقات علوم پزشكی دیده می شود. به نظر می رسد اگر توجهی به هشدارهای سازمان بهداشت جهانی در سال های گذشته می شد، امروز می توانستیم امید بیشتری به تحقیقات محققان با موضوع كرونا داشته باشیم.

پایگاه داده های ژنومی، مطالعات كوهورت و بانك مغز، افتخارات تحقیقات علوم پزشكی

او در دوران مسئولیت خود، بارها در نشست ها و همایش های مختلف بر اهمیت پرداختن به ژن درمانی تاكید كرده بود. ملك زاده گفته بود در ایران فعالیت هایی در عرصه ی ژن درمانی آغاز شده است. بر اساس گفته های وی برای پنج سال آینده شش مركز جهت توسعه ی ژن درمانی در نظر گرفته شدند كه دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، بیمارستان شریعتی دانشگاه علوم پزشكی تهران، دانشگاه علوم پزشكی شیراز، دانشگاه علوم پزشكی مشهد، دانشگاه علوم پزشكی شهید بهشتی و پژوهشگاه رویان از این جمله اند. حال نیز باید دید آیا اولویت های تحقیقاتی معاون آتی وزیر بهداشت، برنامه های این مراكز برای توسعه ی ژن درمانی را تحت تاثیر قرار می دهد یا خیر.

یكی دیگر از رویدادهای مهم در حوزه تحقیقات پزشكی در سال های اخیر، تاسیس اولین بانك مغز بود. این مركز توسط دانشگاه علوم پزشكی ایران راه اندازی شد و این بانك كه در سال 1393 شروع به كار كرده، محلی است كه افراد مختلف می توانند با اهدای مغز خود پس از مرگ، باعث شوند تا تحقیقات مختلفی بر روی بیماری های مرتبط با مغز انجام گیرد. سال 1399، در مشهد نیز زیست بانك مغزی به راه افتاد.

محققان معتقدند ایجاد بانك های مغز می تواند كمك بزرگی به تحقیقات علمی در زمینه ی سیستم عصبی شود.

از جمله اقدامات قابل توجه معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در هشت سال گذشته، راه اندازی پایگاه داده های ژنوم قومیت های ایرانی بود. در فاز اول این پروژه كشوری كه توسط مركز تحقیقات ژنتیك دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی ایران اجرایی شده بود، اطلاعات ثبت شده در پایگاهی ملاك مقایسه تغییرات ژنتیكی افراد در جمعیت های مختلف كشور قرار گرفته است تا محققان با مطالعه و مقایسه آنها به سرعت به راه های پیشگیری و تشخیص و درمان بیماری های ژنتیك پی ببرند.

علاوه بر این، تدوین طرح های كوهورت نیز در هشت سال گذشته پیشرفت قابل توجهی داشته است. مطالعه "كوهورت" مطالعه ای است كه در آن جمعیت مشخصی تعریف شده و برای مدت مشخصی این جمعیت و تغییرات آنها از نظر مواردی كه مدنظر است، بررسی شده و پیگیری می شوند. از جمله كوهورت های انجام شده و در حال اجرا در سال های اخیر می توان به پرشین كوهورت مادر و فرزند، كوهورت روانسر و كوهورت قلب شیراز اشاره كرد.

یكی دیگر از اقدامات معاونت تحقیقات و فناوری در دولت های یازدهم و دوازدهم، تدوین آیین نامه مالكیت فكری دانشگاه های علوم پزشكی بود. این آیین نامه به كمك وزارت دادگستری تهیه شد و تدوین آن نقطه ی شروعی برای مشخص كردن حقوق ذی نفعان از یك ایده ی علمی تلقی شد. در همین راستا، وبینارهای آشنایی با مالكیت فكری و روند ثبت پتنت برای فناوران حوزه علوم پزشكی از سوی دفتر توسعه فناوری سلامت در تابستان 1399 برگزار شد.

نبود شفافیت در بودجه های پژوهشی و مقاله های بی شمار در دوران مسئولیت اجرایی!

او در دوران مسئولیت خود بارها از كافی نبودن منابع مالی پژوهش در ایران انتقاد كرده بود. به گفته ی ملك زاده، بودجه ی تحقیقاتی حوزه سلامت 0.3 درصد كل بودجه ی كشور در سال 1398 بوده است. این گلایه ها در حالی مطرح می شد كه به نظر برخی محققان و پزشكان، عملكرد معاونت تحقیقات و فناوری در توزیع گرنت های پژوهشی دارای نقص های جدی ای بوده است. محققان علوم پزشكی تنها منتقدان عدم شفافیت در پژوهش های سلامت كشور نبودند. دكتر كریم همتی، معاون حقوقی و امور مجلس وزارت بهداشت در سال 1398، گفته بود: توجه ناكافی به اخلاق و قانون در پژوهش و بی اعتنایی به شفافیت، می تواند به كارهای مفیدی كه در حوزه پژوهش های حقوق سلامت انجام می گیرد لطمه وارد نماید.

یكی دیگر از منتقدان سرسخت عملكرد معاونت تحقیقات و فناوری در سال های اخیر، سید موید علویان، رئیس مركز تحقیقات بیماری های گوارش و كبد دانشگاه علوم پزشكی بقیة الله (عج) است. او در سال 1398 و پس از كناره گیری از انجمن سردبیران نشریات علوم پزشكی در گفت وگو با ایسنا با بیان این كه متولیان پژوهش در كشور به مسائل اخلاقی در پژوهش توجه نمی كنند از عدم وجود شفافیت در بودجه ی نیماد انتقاد كرد. البته انتقادات وی، واكنش معاونت تحقیقات و فناوری را به دنبال داشت. علویان در زمان روی كار آمدن معاون فعلی تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت نیز در گفت وگو با ایسنا لزوم شفافیت بیشتر نیماد را یادآورد شد و بیان كرد: پژوهشگران حق دارند بدانند بودجه های پژوهشی كجا هزینه می شوند.

از جمله انتقادات وارده به معاون سابق تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، تعداد زیاد مقاله های نگاشته شده توسط وی بود. بر اساس آن چه در صفحه ی گوگل اسكالر ملك زاده آمده، او در تالیف 1452 مقاله نقش داشته است كه بخش قابل توجهی از آن ها در دورانی نوشته شده اند كه او عهده دار مسئولیت اجرایی دهمچون معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت بود.

یكی دیگر از انتقادات وارده به حوزه تحقیقات علوم پزشكی در سال های اخیر، تعدد مراكز تحقیقاتی این وزارتخانه بود. چیزی كه مایه ی افتخار معاون سابق بود و در سال 1396 درباره ی آن گفته بود:« مراكز تحقیقاتی كشور در حوزه سلامت طی سال های اخیر از 479 به 760 رسیده است.». دو سال بعد، شاهین آخوندزاده، قائم مقام معاون مستعفی تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، در میزگرد پژوهش سلامت ایسنا اعلام كرد كه از 700 مركز تحقیقاتی ایسنا، حدود 600 مركز غیرفعال است. باید دید معاون بعدی وزارت بهداشت چه برنامه ای برای استفاده از ظرفیت صدها مركز تحقیقاتی غیرفعال این وزارتخانه دارد.

یكی از مهم ترین چالش های معاونت تحقیقات و فناوری در سال های گذشته، تخلفات علمی محققان ایرانی در 58 مقاله ی رد شده از سوی نیچر بود. تخلفاتی كه حضور پررنگ پژوهشگران علوم پزشكی در آن محرز بود. به گفته ی دبیر وقت كمیته ملی اخلاق در پژوهش پزشكی وزارت بهداشت، نام 26 دانشگاه علوم پزشكی در این مقالات بیان شده است. رویدادی كه باعث شد وزارت خانه های علوم و بهداشت به تمهیدات جدیدی برای مقابله با تخلفات علمی همچون تدوین آیین نامه پیشگیری و مقابله با تخلفات علمی بیاندیشند، آثار این راهكار و تشكیل كمیته های اخلاق در پژوهش را باید در سال های آینده جست وجو كرد.

كرونا، عامل پایان تصدی گری ملك زاده بر معاونت تحقیقات و فناوری

كمتر از یك سال از دوره ی ملك زاده در دوران شیوع كرونا سپری شد. یكی از اولین اظهارنظرهای او به عنوان معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در خصوص كرونا، اطمینان خاطر داد كه افرادی كه یك بار به كرونا مبتلا شوند ایمنی به دست می آورند و افرادی كه مجددا به كرونا مبتلا می شوند، استثنا هستند.

او در اردیبهشت سال 1399 اعلام كرد در فاصله ی یك ماه و نیم پس از شیوع كرونا، 1200 پروژه تحقیقاتی با موضوع كرونا در حال اجراست و این تعداد طرح باعث شده در رده بندی های بین المللی در جایگاه سوم قرار بگیریم. تحقیقاتی كه شاید از لحاظ كمیت قابل توجه باشند اما به نظر می رسد از بعد كیفی آن چنان مناسب نبودند زیرا وزیر بهداشت، چند ماه بعد آن ها را آماج حملات خود قرار داد. سعید نمكی در آبان 1399 گفته بود: درصد از تحقیقات در نظام سلامت، صرف انتشار مقالات در فلان مجلات می شود كه به كار نمی آید. به شدت به روند تحقیقات نظام سلامت، انتقاد دارم. نامه بنده به دكتر ملك زاده در روزهای اول شیوع كرونا در كشور را مشاهده كنید كه 10 آیتم تعیین شده، اما یكی از آنها تاكنون جواب نداده است. كدام وزیر كم خرد با چنین یافته های شكسته ای می تواند بخش سلامت كشور را اداره كند؟ اصلا نباید بر یافته هایی كه بر حسب یك تخمین به وزیر داده می شود، كار و اعتماد كرد. این تخمین ها تاكنون درست نبوده و 10 مدل اپیدمیولوژیك به من دادند كه هیچ كدام صحیح نبوده و برای هیچ اقدامی مناسب نبود.

ملك زاده هم با انتشار نامه ای در مقام دفاع از عملكرد خویش برآمد و از سمت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت كه ثبهداشت استعفا كرد. استعفای وی حاشیه هایی همچون انتشار بیانیه ای از سوی بسیج دانشگاه های علوم پزشكی كشور و اعلام بررسی عملكرد معاون مستعفی وزارت بهداشت در كمیسیون اصل 90 را در پی داشت.

ملك زاده رفت، نجفی آمد

در اولین روز آذر ماه 1399، وزیر بهداشت در حكمی، فرید نجفی را به سمت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت منصوب كرد. نجفی پیش از این معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشكی كرمانشاه بود. نمكی در متن حكم وی با بیان این كه اولویت فعالیت ها با موضوع كووید-19 است، گفته بود: «بیان موارد غیرعالمانه ای چون عدم ابتلای مجدد و ترویج اندیشه ی ایمنی جمعی از مجموعه ی سابق كار را در مدیریت بیماری و اوضاع مدیران ارشد سخت تر كرد.»

یكی از مهم ترین اقدامات نجفی در دوران مسئولیت خود، انتشار جزئیات گزارش فعالیت ها و اخبار این معاونت در سایت معاونت تحقیقات و فناوری كه پیش از این هر چند ماه یك بار به روز می شد، بود. علاوه بر این، سامانه ی جامع طرح های تحقیقاتی علوم پزشكی كشور نیز روزانه تعداد و عناوین طرح های پژوهشی مختلف را منتشر می كند كه این امر می تواند گام خوبی برای شفافیت بیشتر در حوزه تحقیقات سلامت باشد. نجفی در دورانی كه معاونت تحقیقات وزارت بهداشت را بر عهده داشت، تغییراتی در زمینه ی شیوه ی ارزیابی تحقیقات دانشگاه های علوم پزشكی ایجاد كرد كه به گفته ی علیزاده، مشاور معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، تفاوت شیوه ی جدید ارزشیابی با آن چه در گذشته مورد استفاده قرار می گرفت در این است كه در گذشته ساختار ارزشیابی، تعداد شاخص ها، جزئیات و فرآیند ارزشیابی، فرآیندی سنتی داشت و طبیعتاً طی آن بسیاری از جزئیات، قابل بررسی نبود. از طرف دیگر؛ فرآیند ارزشیابی در گذشته، طولانی، زمان بر و در برخی موارد از نظر دانشگاه ها غیر شفاف بود.

نجفی در دوران مسئولیت خود در نامه ای كه در انتقاد به نحوه اعلام اطلاعات ابتلا و واكسیناسیون كرونا از سوی مركز مدیریت آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت نوشته بود اعلام كرد این معاونت پیگیر اجرای پروژه ای با عنوان "ارزیابی پاسخهای هومورال و سلولی در دریافت كنندگان چهار نوع واكسن سینوفارم، اسپوتنیك، آسترازنكا و كویران بركت" است. این عنوان پروژه ای است كه در سامانه ملی اخلاق در پژوهش های زیست پزشكی منتشر شده است و مجری آن دانشگاه علوم پزشكی تهران است و به نظر می رسد هنوز نتایج آن به صورت رسمی منتشر نشده است.

روز گذشته دوران مسئولیت فرید نجفی به پایان رسید و وزیر بهداشت با انتشار حكمی دكتر یونس پناهی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشكی بقیه الله(عج) را به سمت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت منصوب كرد. باید دید معاون جدید تحقیقات و فناوری چه تمهیداتی برای استفاده از ظرفیت های محققان علوم پزشكی سراسر كشور و مراكز تحقیقاتی كوچك و بزرگ این وزارتخانه دارد. از سوی دیگر، شیوع كرونا بار دیگر لزوم عدم غفلت از پژوهش بر بیماری های نوظهور آتی را به ما یادآوری كرد، این تجربه قطعا باید در سیاست گذاری های آتی معاونت تحقیقات وزارت بهداشت نقش مهمی ایفا كند.

انتهای پیام