گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو - محدثه ایزدی؛ در ابتدای شیوع بیماری كرونا ذهنیت ما این بود كه این بیماری به زودی به پایان می رسد، اما با توجه به شرایط به وجود آمده این گونه نشد و همچنان این بیماری مهمان ناخوانده كشور ماست. اوایل كسی فكر نمی كرد كه آثار كرونا و محدودیت های آن به این میزان گسترش پیدا كند و همه ابعاد زندگی بشر را تحت تأثیر قرار دهد. یكی از اثرات منفی این بیماری تحولات چشمگیر نهاد خانواده در ایران است. با توجه به افزایش آمار مرگ و میر ناشی از این بیماری و همچنین مشكلات اقتصادی به وجود آمده برای خانواده ها و افزایش طلاق، شاهد نسبت رو به رشد خانوار های زن-سرپرست، هستیم.
آنچه موجب می شود سرپرستی زنان خانوار به عنوان یك مسئله اجتماعی شناخته شود، مشكلات و موانعی است كه در دنیای بیرون بر سر راه سرپرستی زنان به وجود آمده و باعث می شود تا زنان سرپرست خانوار به عنوان قشر آسیب پذیر شناخته شوند.

روند افزایشی زنان سرپرست خانواده

بر اساس گزارش مركز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، تعداد خانوار دارای سرپرست مرد در سال 1398، بیش از 22 میلیون خانوار و تعداد خانوار دارای سرپرست زن نیزبیش از 3 میلیون خانوار است و پس از شیوع كرونا شاهد رشد 26 درصدی زنان سرپرست خانوار بوده ایم.

زنان سرپرست خانوار عموماً شامل زنان بیوه و مطلقه، همسران معتاد، همسران مردان مهاجر، همسران مردان زندانی، دختران مجرد و همسران مردان ازكارافتاده هستند. شیوع بیماری كرونا و مرگ ومیر ناشی از آن، همچنین افزایش تورم و بالا رفتن آمار طلاق و علاقه به تجرد از سوی جوانان باعث افزایش آمار زنان سرپرست خانوار گردیده است.

كرونا كم وبیش بر روی همه افراد جامعه اثر گذاشته است، ولی تأثیرات آن بر خانواده های زن سرپرست مخرب تر بوده است. مادری كه هم وظیفه مادر بودن را بر عهده دارد، هم وظیفه تأمین معاش خانواده را، به واسطه كرونا بازار كاسبی اش كساد شده است و از كار خود اخراج گردیده و هرروز فشار بیش تری را تحمل می كند، فشار واردشده به زن سرپرست خانوار به عنوان ستون خانواده همه اعضا را تحت تأثیر قرار می دهد. علاوه بر آن افزایش هزینه ها و اجاره بهای خانه ها باعث شده است این خانواده ها به سمت حاشیه شهر ها نقل مكان كنند و فرزندان آن ها با خطرات بیش تری روبه رو شوند و دغدغه زن سرپرست خانوار بیشتر شود.

با توجه به افزایش آمار خانواده های زن سرپرست و بحران هایی كه این خانواده ها با آن ها روبه رو هستند لازم است بیش از قبل به شرایط آن ها رسیدگی شود.

سید حسن موسوی چلك، رئیس انجمن مددكاران اجتماعی در گفتگو با خبرگزاری دانشجو درخصوص تغییرات ناشی از بحران در خانواده ها اشاره كرد: وقتی بحرانی اتفاق می افتد این بحران می تواند شرایط مردم را در حوزه های مختلف تحت تأثیر قرار بدهد. ازجمله این شرایط و تغییرات ممكن است در حوزه سرپرست خانوار باشد. یكی از این بحران ها كرونا است كه مرگ ومیر زیادی طی چند سال اخیر داشته است، گرچه ماقبل از كرونا هم شاهد روند افزایشی زنان سرپرست خانوار بودیم.

رئیس انجمن مددكاران افزود: زنان سرپرست خانوار به سه گروه تقسیم می شوند؛ یكی گروهی كه تمكن مالی دارند و نیازی به كمك دولت ندارند، گروه دیگر سرپرست خانوار حقوق بگیر بوده و بعد از فوت حقوق ماهیانه به خانواده او تعلق می گیرد، گروه سوم كسانی هستند كه تمكن مالی ندارند و از جایی حقوق دریافت نمی كنند كه بر اساس اصل 21 و 22 قانون اساسی دولت موظف است كه از آن ها حمایت كند كه این حمایت ها در حال حاضر توسط دو سازمان بهزیستی و كمیته امداد انجام می شود؛ كه هر خانواده از یكجا می تواند حمایت دریافت كند، در كنار ارگان های دولتی خیریه ها و ارگان های مردم نهاد نیز نقش مؤثری ایفا می كنند.

اهمیت شناسایی زنان سرپرست خانوار در دوران پسا كرونا

موسوی چلك عنوان كرد: آنچه در دوران پسا كرونا مهم است، شناسایی سریع این خانواده ها از طریق دولت به منظور ساماندهی و برآورد هزینه های موردنیاز با محوریت مددكاران اجتماعی و تشكیل پرونده مدیریت مورد برای تك تك این افراد هست كه در مرحله بعدی متناسب با هر خانواده نوع حمایت ها مشخص شود؛ فردی كه نیاز مالی ندارد ممكن است نیازمند حمایت های مشاوره ای باشد كه این مستلزم ورود انجمن روانشناسی و مشاوره هست.



وی افزود: علاوه بر آن از دست دادن شغل سرپرست خانواده یكی دیگر از مشكلات ناشی از كروناست كه لازم است حمایت های اقتصادی كه قبلاً هم انجام می شد گسترده تر شوند. مسئله ای كه وجود دارد این است كه فرایند عضویت در بهزیستی و كمیته امداد لازم است تسهیل شود تا بتوان هرچه سریع تر این افراد را شناسایی كرد و به سازمان های مربوطه ارجاع داد؛ زیرا مردم در شرایط بحران انتظار حمایت از دولت رادارند. آسیب پذیر بودن این خانواده ها متصدیان گره گشایی را بر آن داشته تا در جهت توانمندسازی آنان تا رسیدن به سطح اقتصادی و اجتماعی مطلوب حمایت كنند. سرشماری از این قشر و گرداوری داده ها درباره این قشر روند كمك رسانی را تسهیل می كند. نكته مهم دیگر در برخورد با زنان سرپرست خانوار آموزش افزایش تاب آوری و مهارت مقابله با بحران هست كه توسط ارگان های مربوطه باید انجام شود.

زندگی زنان پس از ترك مرد خانواده غالبا با مشكلاتی روبه رو است. از جمله آن می توان علاوه بر سختی روبه رویی با مسائل اقتصادی كه این گروه از زنان برای مقابله با آن تربیت نشده اند به زندگی در تنهایی، همراه با افسردگی و ناامیدی كه بیشتر ناشی از نگرش منفی جامعه نسبت به زنان تنها است اشاره نمود. ایفای نقش های چندگانه ای كه گاه در تعارض با یكدیگر نیز تعریف می شوند سبب خستگی جسمی و روحی آن ها می شود. مطالعات و تحقیقات بسیاری نشان داده است كه در مرحله اول فقر اقتصادی است كه سبب عدم رفاه ذهنی و نارضایتی زن سرپرست خانوار می شود، به همین دلیل زن سرپرست خانوار تمام انرژی خود را برای تامین زندگی هزینه می كند و در نتیجه از وظیفه تربیتی و مادری خود غافل می شود.

آسیب تغییر نقش مادر به نان آور

دكتر مصطفی اقلیما، رئیس انجمن علمی مددكاری ایران در خصوص اهمیت جایگاه زنان سرپرست خانوار بیان كرد: یكی از آسیب های اجتماعی در نقش زنان سرپرست خانوار عوض شدن نقش تربیتی مادر به نان آور هست، مادری كه باید زمان زیادی را برای تربیت فرزندان خود قرار دهد مجبور به تأمین معاش و فعالیت اقتصادی می شود، درنتیجه فرزندان این مادر در جامعه رهاشده و خطر های بسیاری در كمین آن ها خواهد بود، چه بسا دچار آفت های اجتماعی نیز می شوند.

رئیس انجمن علمی مددكاری افزود: علاوه بر آن فرزندان این خانواده ها برای كمك كردن به اقتصاد خانواده خیلی زود وارد بازار كار می شوند و در جامعه ممكن است به سمت گرایش های نامعقول بروند، آنچه مهم است هزینه كردن دولت در این سن برای آن ها و سرمایه گذاری برای آینده دولت هست، زیرا اگر این فرزندان به سمت مواد مخدر یا خلاف بروند دولت مجبور است به جای استفاده كردن از آن ها به عنوان نیروی كار، برای آن ها هزینه كند و خرج زندان ها را بدهد.



نابرابری بازار كار زنان و مردان علت بیكاری زنان سرپرست خانواده

یكی از نكات مهم درزمینهی زنان سرپرست خانوار بحث توانمندسازی این زنان می باشد، اغلب صاحب نظران توانمندسازی را برحسب میزان تسلط و دسترسی اجتماعات محلی به ویژه زنان به منابع و میزان نقش آفرینی آنان در مدیریت بر این منابع تعریف نموده اند؛ اما آنچه در جامعه در حال مشاهده هستیم نوع نگاه متفاوت به زنان سرپرست خانوار است كه می توان تحت عنوان مسئله نابرابری بازار كار برای زنان و مردان عنوان كرد. زن سرپرست خانوار برای استخدام شدن ترجیح می دهد كه خود را زن سرپرست معرفی نكند، آنچه مهم است فراهم كردن شرایط كاری زیر نظر صاحب كاران قابل اعتماد از سمت دولت است تا نگاه ابزاری و جنسی به این زنان نداشته باشند؛ مادری كه توانایی اداره اقتصاد خانواده اش را نداشته باشد و در شرایط كرونایی امروز شغل خود را ازدست داده باشد ممكن است به هر كاری دست بزند تا بتواند خرج زندگی خود را دربیاورد، حتی ممكن است دست به تن فروشی بزند كه این موضوع زندگی فرزندان را هم تحت تأثیر قرار می دهد.

وی افزود: علاوه بر نگاه منفی جامعه به زنان سرپرست خانوار نحوه كمك كردن به این خانواده ها صحیح نیست، ما در روایات داریم كه وقتی می خواهید به كسی كمك كنید به نحوی كمك را بدهید كه اگر با دست راست داده شد دست چپ متوجه آن نشود درحالی كه امروزه برای كمك به این خانواده ها تحقیقات محلی صورت می گیرد یا اگر بنا به اهدای جهیزیه باشد كاروان جهیزیه راه می اندازند درحالی كه باید كرامت انسانی این خانواده ها حفظ شود به طوری كه هیچ كس در مدرسه متوجه نداشتن پدر فرزندان نشود.

رئیس انجمن علمی مددكاری ادامه داد: راهكاری كه برای كمك به این زنان سرپرست خانوار داده می شود آموزش یك مهارت به آن ها است، درحالی كه وقتی این زن سرپرست خانوار بازار فروشی نداشته باشد چگونه می خواهد از این مهارت استفاده كند، دولت ابتدا باید بازار كار مناسب برای این مهارت را فراهم كند تا زن سرپرست خانوار بتوانند به وسیله آن كسب روزی كند و آموزش مهارت به خودی خود سودمند نیست.

به گفته پژوهشگران اشتغال و كارآفرینی اثرات بسیار مثبتی بر روحیه و رفتار انسان دارد این اثرات مثبت را می توان در مواردی، چون اجتماعی شدن، كسب ساختار كلی برای زندگی و رشد شخصیت برشمرد. داشتن شغل یا فعالیت مثبت در اجتماع برای تمامی افراد به ویژه زنان سرپرست خانواده با رشد مهارت ها، ایجاد یك چارچوب زمان بندی شده منظم برای زندگی، تعامل اجتماعی، كسب هویت فردی، شغلی، جایگاه اقتصادی و اجتماعی همراه است. برای بسیاری از مردم، به ویژه زنان سرپرست خانواده، از دست دادن یا نداشتن شغل به معنای از دست دادن خانه و كاشانه و سایر دارایی های باارزش آن ها است. موقعیت خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی و عزت نفس آن ها به طور منفی تحت تأثیر چنین شرایط نامطلوبی قرار می گیرد. متأسفانه در هیچ یك از عرصه های قانونی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی زمینه های جدی برای توسعه كارآفرینی زنان مهیا نشده است و سیاست گذاری های خاصی برای توسعه كارآفرینی و اشتغال زنان سرپرست خانوار مشاهده نمی شود.