میزان سرچ خودکشی در گوگل در فروردین 1402 نسبت به نیمه دوم سال 1401 افزایش بیش از 2 برابری نشان می دهد.

محمد معصومیان- کیومرث پوراحمد کارگردان، زهره فکورصبور بازیگر، آزاده نامداری مجری، شیده لالمی روزنامه نگار، افراد مشهوری هستند که در این سال ها خبر خودکشی آنها فضای شبکه های اجتماعی را به خود مشغول کرد. پوشش پررنگ این اخبار متاثرکننده در فضای مجازی ایران به بحث های دامنه داری در رابطه با این پدیده روانی و اجتماعی منجر شد؛ بسیاری در مذمت خودکشی بعضی در حمایت و بخشی سعی کردند از این موج های خبری در راستای آگاهی بخشی برای جلوگیری از تکرار چنین حوادثی استفاده کنند. به گزارش گروه علمی-فناوری خبرگزاری سلامت(طبنا) در آخرین مورد پنجم شهریور امسال بود که ویدیویی از خودکشی زنی 41 ساله از شیراز در شبکه اجتماعی ایکس (توییترسابق) هم رسان شد. زنی که پس از 6 روز از دنیا رفت اما ویدیوی این اقدام او بارها و بارها منتشر و محل بحث ، نظر و عکس العمل در شبکه های اجتماعی شد.

مرگ خودخواسته یا خودکشی پدیده ای جهانی است که این سال ها در ایران بسیار از آن گفته و نوشته شده است. آنطور که محمدعلی سلطانی پژوهشگر در حوزه روانشناسی شبکه های اجتماعی براساس داده های استخراج شده از فضای مجازی می گوید: «از ابتدای سال 1398 تا شهریور 1402 در متون خبری و خبرگزاری ها و رسانه های آنلاین 61 هزار پست خبری از 719 خبرگزاری در رابطه با خودکشی تولید شده است.» رقمی بزرگ که نشان از اهمیت این پدیده در ایران دارد. به بهانه 19 شهریور روز جهانی پیشگیری از خودکشی سری به آمارهای استخراج شده از شبکه اجتماعی ایکس و دیگر بسترهای تولید محتوای فارسی زبان زدیم تا ببینیم میزان تولید محتوا در این زمینه چه مقدار بوده است؟ چه رویدادهایی باعث افزایش این تولید محتوا شده اند؟

در همین ابتدای گزارش باید تاکید کنیم که این گزارش طبعا در تایید یا ترویج خودکشی نیست. باید یادآور شد افرادی که به خودکشی فکر می کنند همواره می توانند با شماره 123 اورژانس اجتماعی تماس و مشاوره بگیرند. شماره 1480 سامانه صدای مشاور و شماره 1570 هم خط ملی خدمات حمایتی مشورتی و مددکاری اجتماعی است که لازم می دانیم آنها را برای افرادی که به خودکشی فکر می کنند در اینجا عنوان کنیم.

آمار خودکشی از آن دسته آمارهایی است که در چند سال اخیر یا دقیق تر از سال 1399 در ایران منتشر نشده است. آخرین آمارهای مربوط به خودکشی در ایران را مرکز آمار ایران به نقل از مرکز آمار نیروی انتظامی منتشر کرده است.

سرچ کلمه خودکشی در گوگل محمدعلی دادگسترنیا پژوهشگر علوم اجتماعی محاسباتی معتقد است آمارهای خودکشی همواره نشانگر روندهای درون جامعه است: «بررسی آمارهای خودکشی نشان می دهد در سال 1395 به ازای هر صدهزارنفر 73 /4 نفر خودکشی کرده اند و در سال 1396 این رقم با یک شیب معنادار از 73 / 4 به 85/4 نفر رسیده است اما بعد از ناآرامی های سال 1396 در سال 1397 این عدد به 17/5نفر می رسد. در سال 1398 آمارها به پایین گرایش دارند و روی 5 نفر ثابت می ماند که خبر از کاهش 17 صدمی این ارقام دارد. اما بعد از ناآرامی هایی که برای افزایش قیمت بنزین در سال 1398 به وجود آمد در سال 1399 شاهد رسیدن این عدد به 5 و 73 نفر هستیم» این رشد نشانه ای روشن از تاثیر اتفاقات اجتماعی بر مساله اضطراب و در نهایت خودکشی دارد. سال 1398 رو به پایان بود که همه گیری کرونا از راه رسید. آنطور که دادگسترنیا می گوید در دوران کرونا آماری از میزان خودکشی وجود نداشت. اما شرایط اقتصادی حاصل از کرونا منجر به فشار به طبقه محروم و ساکنان مناطق کم درآمد کشور شد. این فشار اقتصادی خودش را در میزان سرچ کلمات مربوط به خودکشی نشان می دهد که حتی آمارهای رسمی هم این مساله را تایید می کنند. دادگسترنیا می گوید: «آخرین آماری که در سال 1399 بیرون آمده است نشان می دهد بیشترین تعداد خودکشی در کرمانشاه، ایلام، کهگیلویه و لرستان و بعد همدان بوده است. در سرچ کلمه خودکشی هم شاهد هستیم که ایلام رتبه اول، کهگیلویه و بویراحمد، کرمانشاه و همدان در رتبه های بعدی قرار دارند. تهران رتبه 24 سرچ کلمه خودکشی را به خود اختصاص داده است.»

حالا کمی نزدیک تر می شویم تا ببینیم در همین سال جاری اوضاع و احوال کاربران شبکه های اجتماعی چگونه بود. آنطور که استخراج داده ها نشان می دهد میزان سرچ گوگل برای کلمه خودکشی دقیقا در زمانی که ناآرامی های کشور نمود بیرونی کمتری داشت یعنی در فروردین 1402 با افزایش روبرو می شود. درست همان زمانی که کیومرث پوراحمد دست به خودکشی زد. اما در همین بازه که همه درگیر خودکشی کارگردان معروف سینما بودند سرچ های گوگل مختص به خودکشی افراد معروف نبود و بازهم این مناطق محروم کشور بودند که بیشترین جست وجو را در گوگل در ارتباط با خودکشی داشتند. دادگسترنیا معتقد است پدیده خودکشی همه طبقات اجتماعی را با خودش همراه کرده است و گرچه شاید ما بعضی اسامی را شنیده باشیم اما داده ها می گوید باید نسبت به روند روبه رشد آن حساس باشیم: «میزان سرچ خودکشی در گوگل در فروردین 1402 نسبت به نیمه دوم سال 1401 افزایش بیش از 2 برابری نشان می دهد.»

اما سوالی که پیش می آید این است که چرا اساسا بعد از فرونشست بیرونی ناآرامی های 1401 سرچ کلمه خودکشی بالا رفته است؟ محمدعلی دادگسترنیا مدیر آموزش و پژوهش شرکت لایف وب با توجه به داده های تحلیل عواطف که این سامانه می تواند از شبکه های اجتماعی استخراج کند، می گوید: «یکی از پررنگ ترین عاطفه هایی که در توییت های بعد از مرگ مهسا امینی دیده می شد، «انتظار» بود. انتظار یک امید زود محقق شونده است. این انتظار به شکل پررنگ و با فاصله زیاد در قیاس با دیگر عواطف دیده می شود. اما این انتظار محقق نشد و می توان گفت به نوعی باعث سرخوردگی بخشی از مردمی شد که در این زمینه تولید محتوا می کردند. می توان گفت آنطور که دورکیم می گوید اساسا بی ثباتی اجتماعی باعث خودکشی آنومیک می شود و جامعه را متاثر می کند. جیمز جاسپر، جامعه شناس حوزه جامعه شناسی عواطف نیز بر این نکته تاکید می کند که انتظار نادرست و دور از واقع در اعتراض ها منجر به سرخوردگی خواهد شد.»

حمیدرضا کشاورز پژوهشگر رسانه های اجتماعی و مدیرعامل شرکت لایف وب در این رابطه با توجه به داده های استخراج شده از سامانه می گوید: «از روز درگذشت مهسا امینی تا سه ماه پس از آن، 68 درصد از کل محتوای توییتر فارسی، به این موضوع، حواشی و تبعات آن مرتبط بوده و 77 درصد از کل حساب های کاربری، حداقل یک مطلب درباره آن منتشر کرده اند؛ مضاف بر این، آمار عضویت پیوستن کاربران به توییتر بعد از فوت مهسا امینی به طور چشمگیری صعودی شده و با افزایش 26 برابری، از متوسط 600کاربر در روز به 16 هزار کاربر در روز در آن مقطع رسید. این مساله بیانگر آن است که معترضان این بستر را به عنوان میدان و عرصه ای برای بیان و ابراز اعتراضات و دغدغه ها و به نمایش گذاشتن گرایش و مشخص کردن صف بندی خود در این موج انتخاب کردند. اما نکته قابل توجه آنجاست که 84 درصد از محتوای بازنشری مرتبط با این موج، مربوط به کنشگری های شبه رباتیک و رباتیک بوده است که حاکی از یک تلاش گسترده و سازمان یافته به منظور افزایش انتظار و امید در افکار عمومی کاربران برای پیروزی و تحقق اهداف تحرکات اعتراضی اخیر بوده است؛ این در حالی است که زمینه ها و امکانات تحقق آن با توجه به شرایط و مختصات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران در مقطع کنونی فراهم نبوده است و این مهم، موجبات شکل گیری حس ناکامی و سرخوردگی عمیق در برخی از معترضین را فراهم آورده است.»

رویدادها به افزایش تولید محتوای خودکشی کمک می کنند یکی از شاخه های روانشناسی که در ایران کمتر به آن پرداخته شده است روانشناسی شبکه های اجتماعی (روانشناسی سایبری) است. از زمانی که مفهوم بیگ دیتا در پلتفرم های جهان مطرح شده این شاخه هم روز به روز بیشتر اهمیت پیدا کرده است. روشی که از طریق آن به کلان داده ها به صورت جمعی نگاه می شود و می توان گفت به نوعی این رویکرد در تقاطع روانشناسی و تحلیل داده ایستاده است. محمدعلی سلطانی پژوهشگر در حوزه روانشناسی شبکه هایی اجتماعی مدل حافظه آنلاین کاربران ایرانی را بررسی کرده و توانسته بر اساس داده ها میزان شادی و غم کاربران را اندازه گیری کند.

او که روی خوداظهاری در رابطه با افسردگی، اضطراب و خودکشی در شبکه های اجتماعی و رسانه های آنلاین ایران تمرکز کرده است با این تذکر شروع می کند که خوداظهاری به معنی زدن برچسب بالینی نیست و این داده ها تنها به میزان تولید محتوا در شبکه های اجتماعی ایکس (توییتر) می پردازد. داده هایی که سلطانی آنها را استخراج کرده است در بازه زمانی 1398 تا 1402 را در بر می گیرد. سلطانی می گوید: «در این بازه در شبکه اجتماعی ایکس (توییتر) 1 میلیون توییت در مورد اضطراب، 575 هزار توییت در ارتباط افسردگی و 419 هزار توییت در مورد خودکشی داشتیم که نشان می دهد اضطراب بیشترین آمار و بعد افسردگی و در انتها خودکشی بوده که مورد آن محتوا تولید شده است.» کاربران شبکه های اجتماعی خوب می دانند که هر فرد می تواند بارها و در بازه های زمانی مختلف از یک مفهوم تولید محتوا کند. سلطانی در پاسخ به این سوال که چند نفر این تعداد محتوا را تولید کرده اند، می گوید: «575 هزار توییت در رابطه با افسردگی را 520 هزار کاربر تولید کرده اند. در ارتباط با خودکشی هم 350 هزار کاربر و در مورد اضطراب هم 640 هزار کاربر پست گذاشتند.»

محمدعلی سلطانی مدیر تحقیق و توسعه شرکت لایف وب با استناد به داده ها از افزایش میانگین تولید محتوا در سه زمینه مورد بررسی در 2 سال اخیر می گوید و تاثیر رویدادهایی که به این افزایش کمک کرده اند: «به صورت مناسبتی وقتی نزدیک زمان کنکور می شویم خوداظهاری در رابطه خودکشی زیاد می شود و شاهد این هستیم که در زمان اعلام نتایج هم از این دست اظهارات زیاد می شود. بعد از اعلام نتایج هم شاهد پست هایی در ارتباط با افسردگی هستیم.» اما به جز کنکورسراسری که تبدیل به یک مناسبت تکراری شده رویدادها هم به افزایش میزان اینگونه پست ها کمک می کنند. رویدادهایی که به تولیدمحتوا در این زمینه ها کمک کرده است. البته در برخی از قله ها می توان ردپای ربات ها را هم دید.

ترندهای خودکشی در سال های اخیر از شهریور 1398 آغاز کنیم؛ روزی که کاربران ایکس با 12 هزار و 790 توییت یکی از قله ها در ارتباط با تولید محتوای خودکشی را رقم زدند. روزی که سحر خدایاری معروف به «دختر آبی» دست به خودسوزی زد. یکی دیگر از قله های تولید محتوا در رابطه با خودکشی در 30 خرداد 1399 با خودکشی قاضی غلامرضا منصوری اتفاق افتاد که 6 هزار توییت را به خود اختصاص داد. از پیک های دیگر در زمان کرونا و دقیق تر در 22 تیرماه سال 1399 با 11 هزار و 610 توییت در رابطه تعلیق کنکور سراسری بود که محتوای خودکشی داشت. اما اتفاق دیگری که در شبکه اجتماعی ایکس دوبرابر اتفاقات دیگر محتوا به خود اختصاص داد بحث خودکشی پدر امیرحسین مرادی (محکوم ناآرامی های سال 1398) با 25 هزار و506 توییت بود.

با انتشار خبر خودکشی شیده لالمی روزنامه نگار در 30دی ماه سال 1399 بیش از 3هزار و 600 توییت در رابطه با خودکشی تولید شد. اما قله دیگر با نام مجری معروف صداوسیما آزاده نامداری ساخته شد؛ در 8 فروردین 1400 بود که بیش از 5 هزار و 600 توییت در رابطه با خودکشی اتفاق افتاد. خبرهای مربوط به خودکشی زهره فکور صبور در تاریخ 11 اسفند 1400 باعث دوباره داغ شدن موضوع خودکشی شد که با 4هزار و 720 توییت یکی دیگر از روزهای تلخ شبکه اجتماعی را رقم زد. تا پیش از مرگ مهسا امینی بزرگ ترین پیک با بیش از 25 هزار توییت متعلق به موضوع خودکشی پدر امیرحسین مرادی بود اما در سال 1401 بزرگ ترین قله ها ساخته شدند، ابتدا در 2 مهر 1401 بود که در شبکه اجتماعی ایکس 75 هزار و 589 توییت در رابطه با محتوای خودکشی رکوردها را جابه جا کرد؛ محتوایی که بعد از مرگ مهسا امینی رقم خورد.

اما پیک بعدی 15 مهرماه بود که روایت های رسمی مبنی بر خودکشی سارینا اسماعیل زاده و نیکا شاکرمی باعث به وجود آمدن بالاترین ارتفاع نمودار با 140 هزار و 994 توییت شد. از دی ماه 1401 موج ها به پایین گرایش دارند تا مرگ خودخواسته کیومرث پوراحمد در 1402 که یک بار 10 هزار توییت و بار دیگر 12 هزار توییت را به خود اختصاص داد. آخرین پیک مربوط به خودکشی با نام منصوره سگوند با بیش از 5 هزار توییت گره خورد. دختری که مقامات رسمی مرگ او را طبیعی و کاربران شبکه های اجتماعی آن را مرگی مشکوک قلمداد کردند.

تفاوت در شبکه های اجتماعی محمدعلی سلطانی معتقد است به صورت کلی این نمودارها نشان می دهد که رویدادها این بحث را در شبکه اجتماعی ایکس ترند می کنند. شبکه اجتماعی که بیش از یک میلیون کاربر فعال فارسی زبان در آن محتوا تولید می کنند. سلطانی می گوید: «به صورت میانگین روزانه 255 توییت مربوط به خودکشی در شبکه اجتماعی ایکس در حال تولید است.»

یکی از نکات جذابی که سلطانی به آن اشاره می کند دلایل متفاوت انتشار محتوا در مورد خودکشی است. آنطور که داده ها نشان می دهند در اینستاگرام بحث خودکشی با ریشه های متفاوتی منتشر می شود: «به نظر در شبکه اجتماعی اینستاگرام مباحث مربوط به خودکشی مربوط به سبک زندگی جوانان و نوجوانان است. آنها چنین محتوایی را با کلیدواژه هایی مانند مرگ، غمگین، رمانتیک، عشق، دیس لاو یا دپ تولید می کنند. نکته اینجاست که در اینستاگرام نشانی از تاثیر رویدادهای اجتماعی بر بالارفتن انتشار پست نمی بینیم. در گروه های تلگرامی اما ترکیبی از توییتر و اینستاگرام دیده می شود. در تلگرام به نظر ترکیبی از رویدادها و ناآرامی های اجتماعی در کنار مسائل عاشقانه و رمانتیک و سبک زندگی تبدیل به تولید محتوای خودکشی می شود» اما در اخبار کشور چیزی که باعث تولیدمحتوای خودکشی می شود حوادث و آسیب های اجتماعی است که منجر به تولید محتوای خبری و گزارشی در این زمینه می شود.

اگر سال های گذشته پژوهشگران برای فهمیدن نظرات مردم باید به بررسی میدانی یا پرسشنامه ها تکیه می کردند حالا با تخصص های جدید در حوزه داده می توان از طریق شبکه های اجتماعی به ذهنیات مردم تونل زد؛ دید که آنها چطور در رابطه با اتفاقات واکنش نشان می دهند، چگونه خشم و مهربانی خود را بروز می دهند و اساسا چگونه به زندگی نگاه می کنند.