رئیس شبكه تحقیقات بیماری های ویروسی ایران به همشهری می گوید: تاكنون ثابت نشده كه جهش ویروس جدید كرونا، منجر به افزایش بیماری زایی آن شده و تنها قدرت سرایت بیماری بالا رفته است
زهرا جعفرزاده- خبر نگار

خبرها از احتمال بالا رفتن آمار ابتلا به كرونا تا یك ماه دیگر حكایت دارد. هشدار موج چهارم بیماری و خیز دوباره آن داده شده و همزمان با این نگرانی ها، موارد شناسایی ویروس كرونای انگلیسی هم هر روز بالاتر می رود و از 16دی تاكنون، 7مورد ابتلای قطعی تأیید شده. همه اینها در شرایطی است كه شناسایی این ویروس نیاز به انجام نمونه برداری و آزمایش های پیشرفته در آزمایشگاه های ویژه وزارت بهداشت دارد كه شانس شناسایی تمام مبتلایان را پایین می آورد. متخصصان در بیمارستان ها می گویند برای آنها تفاوتی نمی كند بیمار مبتلا به چه نوع كرونایی باشد، نشانه های بالینی همان است و درمان به روش قبلی انجام می شود، اما به گفته ویروس شناسان اگر چه ممكن است ویروس وحشی تر نشده باشد اما میزان سرایت آن بسیار بالاست و ابتلای بیشتر یعنی مرگ بالاتر. رئیس شبكه تحقیقات بیماری های ویروسی ایران به همشهری می گوید طبق آخرین خبرها، به استثنای چند مورد مثبتی كه از بیماران باسابقه سفر به انگلستان در هفته های قبل دارای ویروس جدید جهش یافته بوده اند، در نمونه های 60بیمار كرونا مثبت در 2هفته اخیر از تهران، شهرهای شمالی و استان های شرقی اثری از ویروس جدید یافت نشده. اما از آنجایی كه تعداد نمونه بیماران كم بوده، نمی توان نتایج را تعمیم داد.

ویروس از كجا آمد؟
حدود یك ماه پیش بود كه پس از گمانه زنی ها درباره احتمال ابتلای یك نفر به كرونای انگلیسی در كشور، وزیر بهداشت به طور رسمی تأیید كرد كه یك مبتلای قطعی به این ویروس در ایران شناسایی شده است. قبل از آن، پزشكی سنندجی كه به تازگی از انگلستان بازگشته و نشانه های شدید كرونا داشت، به عنوان بیمار مشكوك تحت مراقبت بود. هر چند كه به گفته معاون دانشگاه علوم پزشكی كردستان، این فرد همان بیمار مبتلا به كرونای جدید نبود. آن روز وزیر بهداشت، اعلام كرد موارد مشكوك دیگری از ابتلا به این بیماری در كشور شناسایی شده اند كه وضعیت آنها در حال بررسی است. آن مسافران از انگلستان برگشته بودند. 5روز بعد، 4 ابتلای جدید دیگر به كرونای انگلیسی در كشور ثبت شد. وزارت بهداشت اعلام كرد كه این بیماران اعضای یك خانواده ایرانی ساكن یكی از كشورهای اروپایی هستند كه اواخر همان هفته به كشور بازگشته بودند. با اضافه شدن 2نفر دیگر به تعداد این بیماران، شمار مبتلایان شناسایی شده به عدد7 رسید. هفتمین نفر مسافری بود كه از هلند آمده و در یكی از استان های جنوبی اقامت داشت. همه اینها در شرایطی بود كه از اوایل دی ماه، كنترل ورود مسافران از كشور انگلستان آغاز شده و معاون هوانوردی سازمان هواپیمایی كشور از توقف پروازها بین ایران و انگلستان خبر داده بود. قبل از این سخنگوی ستاد مقابله با كرونا گفته بود كه این ویروس در كشورهای همسایه شرقی هم دیده شده است.
گونه جدید ویروس كرونا نخستین بار 31شهریور در منطقه كنت، واقع در جنوب شرق انگلستان شناسایی شد، اما گفته شد كه مسئولان این كشور، موضوع را اوایل آذر رسانه ای كردند. دانشمندان انگلیسی به محض شیوع این ویروس گفته بودند كه گونه جدید تا 70درصد مسری تر است و بار ویروس در افراد بالاتر. همچنین اعلام كردند احتمال ابتلای افراد زیر 15سال به این ویروس بیشتر است. 4ماه پس از دیده شدن این گونه جدید، ایران به طور رسمی یك مورد ابتلا را تأیید كرد. این در حالی بود كه مینو محرز، عضو كمیته علمی ستاد مقابله با كرونا، یك بار گفت كه احتمالا ویروس جهش یافته انگلیسی قبلا وارد ایران شده و بار دیگر تأكید كرد كه مدركی مبنی بر وجود این ویروس در كشور وجود ندارد. اخیرا هم گفته كه قطعا این ویروس وارد كشور شده است. او هجدهم دی، یعنی 2روز پس از اعلام رسمی ثبت نخستین مورد كرونای انگلیسی با استناد به پیش بینی دانشگاه كلمبیا گفت كه احتمال شیوع این ویروس در اسفند ماه وجود دارد و جمعیت زیادی هم درگیر آن خواهند شد. با بالا رفتن احتمال خطر شیوع این گونه از ویروس، سخنگوی ستاد ملی مقابله با كرونا از اعمال سختگیری های جدید برای جلوگیری از گسترش شیوع كرونای انگلیسی خبر داده و گفته كه مراقبت ها در مبادی ورودی كشور، تشدید پیدا می كند. به گفته او، مسافران ایرانی به شرط منفی بودن تست و ماندن در قرنطینه می توانند از انگلستان وارد كشور شوند. با بالا رفتن نگرانی ها، شركت های واكسن سازی ، نگران تولیدات خود شدند، آنها زمانی واكسن ها را آزمایش كردند كه این ویروس شایع نشده بود و حالا تردیدها درباره كارایی واكسن های ضدكرونا علیه این گونه، بیشتر شده است. هر چند كه مقامات ایرانی اعلام كرده اند كه واكسن ایرانی، در برابر این گونه، مقاوم است. حسن جلیلی، مدیر گروه تحقیقات تولید واكسن ستاد اجرایی فرمان امام(ره)، هفته گذشته اعلام كرد كه واكسن ایرانی توانست ویروس جهش یافته را به طور كامل خنثی كند. این در حالی است كه این واكسن در فاز اول مطالعات بالینی قرار دارد و تعداد افراد تحت آزمایش بیش از 30نفر نیست.

شناسایی موارد معدود از ابتلا
از یك سال پیش كه ویروس كرونا همه گیر شد، جهش های زیادی پیدا كرد، اما براساس اعلام محمد جزایری، استاد ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشكی تهران و رئیس شبكه تحقیقات بیماری های ویروسی ایران به همشهری، این ویروس تنها یك بار به سمت شدید شدن جهش پیدا كرد و آن هم زمانی بود كه از انسان به حیوان منتقل شد: «تاكنون ثابت نشده كه موتاسیون یا جهش ویروس جدید كرونا كه تحت عنوان ویروس انگلیسی شناخته می شود، منجر به افزایش بیماری زایی آن شده است، تنها اتفاقی كه افتاده، بالا رفتن میزان انتشار آن در جوامع بوده است. بنابراین وقتی میزان انتشار بالا رود، افراد بیشتری هم مبتلا به ویروس می شوند و در نهایت افراد با بیماری های زمینه ای و سالمندان بیشتر در معرض خطر ابتلا و مرگ قرار می گیرند. اما این به معنی شدت گرفتن بیماری و افزایش مرگ به دلیل تأثیر مستقیم ویروس نیست.» به گفته این متخصص، پس از شناسایی ویروس جدید كرونا، محققان در بررسی ها متوجه شدند كه سرعت انتقال آن بالاتر رفته است. این موتاسیون قابلیتی پیدا كرد كه شانس اتصال شاخك های ویروس به گیرنده های انسان را بالا ببرد. براساس اعلام جزایری، گزارش های اعلام شده از انتشار این ویروس در كشور، نشان می دهد كه موارد ابتلا در حد تعداد انگشتان یك دست بوده است، تشخیص این ویروس از طریق تكنیك «تعیین توالی وسیع» است كه با استفاده از مواد و وسایل مصرفی با هزینه بسیار بالا و در مدت زمان حدود 10تا 15روز انجام می شود. هزینه بالای چندصد دلاری برای هر نمونه سبب شده كه در دنیا این بخش از تشخیص جهش ها با این تكنیك دقیق و زمان بر در اختیار سیستم های تحقیقاتی باشد و پاسخ از سوی این مؤسسه ها در اختیار مسئولان بهداشتی هر كشور قرار می گیرد. بنابراین نمی توان با ارجاع بیمار به آزمایشگاه های معمولی پی به وجود و یا نبود این ویروس برد. در ایران تیم های مشتركی از دانشگاه علوم بهزیستی، شبكه تحقیقات بیماری های ویروسی و انستیتو پاستور در این زمینه تلاش كرده اند و توانسته اند موارد بسیار معدودی از ابتلا به این ویروس را شناسایی كنند. مابقی موارد همان ویروس معمولی بوده است: «در ایران آزمایشگاه های ویژه ای در دانشگاه علوم بهزیستی، دانشكده بهداشت در دانشگاه علوم پزشكی تهران و انستیتو پاستور وجود دارند كه تجهیزات تشخیص این نوع ویروس ها را دارند. البته تا چند ماه دیگر، سیستم مراقبت از جهش های ویروسی به مرحله كامل تر و سریع تری خواهد رسید.» به گفته او احتمال دارد در آینده نزدیك مبادی ورودی كشور، مرزها، فرودگاه ها و محل تردد افراد از جهت میزان بروز این ویروس جهش یافته بررسی شوند.

نمونه ها كم است
رئیس شبكه تحقیقات بیماری های ویروسی ایران درباره میزان شیوع ویروس انگلیسی هم توضیح هایی می دهد: «بررسی جهش های ویروسی از طریق نمونه گیری تصادفی انجام می شود، قاعدتا وقتی نمونه به درستی و در تعداد كافی انتخاب شده باشد، می توان نتایج آن را به كل كشور تعمیم داد. مسلما تعداد نمونه های تست شده كه بیشتر شود، می توان اطلاعات بهتری درباره این موضوع ارائه كرد، چرا كه احتمال شناسایی این مبتلایان به دلیل حجم بالایی از نمونه های مثبت تعیین توالی شده بیشتر می شود.» به گفته او، طبق آخرین خبرها، به استثنای چند موردی كه بیماران با سابقه سفر به انگلستان در هفته های قبل دارای ویروس جدید جهش یافته بوده اند، در نمونه های 60بیمار كرونا مثبت در 2هفته اخیر از تهران، شهرهای شمالی و استان های شرقی اثری از ویروس جدید یافت نشده. اما از آنجایی كه تعداد نمونه بیماران كم بوده، نمی توان نتایج را به كل كشور تعمیم داد. اظهارنظر درباره این موضوع زود است و باید تا چند هفته آینده كه تعداد فراوانی از بیماران با تكنولوژی«تعیین توالی وسیع» مورد بررسی قرار خواهند گرفت، نتایج قطعی تری را به اطلاع مردم رساند.
به گفته این متخصص، ویروس ها به صورت هوشمند عمل می كنند، بنابراین زمانی كه به راحتی می توانند در بدن بیماران زندگی كنند و منتقل شوند، دیگر نیاز چندانی نیست كه جهش های با ریسك بالا برای خود ایجادكنند و بیماری زایی شان را بالاتر ببرند، چرا كه در این صورت سیستم ایمنی بدن را بیشتر علیه خود تحریك می كنند. ویروس كرونا تاكنون چنین رفتاری از خود نشان نداده است. جزایری می گوید ویروس كرونا، یك بار در همان ابتدای همه گیری در چین، كه از حیوان به انسان منتقل شده، دچار جهش به سمت افزایش شدت بیماری شده و جهش هایی كه تا كنون در این چند ماه گزارش شده، سبب افزایش شدت بیماری نشده. ویروس به طور مرتب در حال جهش است، اما این جهش ها الزاما به معنی افزایش بیماری زایی نبوده است.

احتمال تغییر نقشه ژنتیك ویروس با آغاز واكسیناسیون
او درباره اینكه گفته می شود با آغاز واكسیناسیون ممكن است مقاومت ویروسی ایجاد شود، توضیح می دهد: ویروس هایی كه مقاومت علیه دارو و یا واكسن ایجاد می كنند، در حقیقت نقشه ژنتیك خود را تغییر می دهند تا پادتن های ناشی از واكسن آنها را نشناسد. این به معنی قوی تر شدن ویروس نیست. بررسی رفتار ویروس های قبلی برای واكسن های فلج اطفال، سرخك و سرخجه و هپاتیت B هم نشان نمی دهد كه با شروع واكسیناسیون، ویروس قوی تر شده باشد. بعد از ده ها سال از واكسیناسیون عمومی در دنیا با این واكسن ها، تعداد مقاومت های ویروسی علیه این واكسن ها به هیچ وجه قابل ملاحظه نبوده و بعید است ویروس كرونا از این قاعده مستثنی باشد. در مورد ویروس جهش یافته جدید، برخی كارخانه های بزرگ سازنده واكسن آن را تست كرده و دریافته اند كه سبب ایجاد مقاومت و كاهش اثر واكسن تهیه شده نشده است.

ویروس در تلاش برای بقای خود
نزدیك به 3 ماه از اعلام رسمی شیوع ویروس كرونای انگلیسی در دنیا می گذرد و تا اواسط دی ماه نزدیك به 33كشور درگیر ویروس جدید شده اند. در فهرست كشورهای درگیر، اسامی آمریكا، انگلیس، تركیه، استرالیا، بلژیك، برزیل، كانادا، شیلی، ایرلند، هند، پاكستان، امارات و... به چشم می خورد.
به گفته دانشمندان، در آفریقای جنوبی هم شاخه مشابهی از ویروس كرونا شناسایی شده كه جهش های مشابهی با ویروس كرونای انگلیسی دارد. مهدی نوروزی، معاون پژوهشی مركز تحقیقات بیماری های ویروسی دانشگاه علوم پزشكی تهران درباره تغییرات ژنتیك ویروس به همشهری می گوید هر جهشی می تواند منجر به تغییر رفتار شود، خانواده كرونا از 30، 20سال پیش دچار تغییراتی شده اند، مرس و سارس و... هم از همین خانواده هستند، این خانواده بسیار هوشمند عمل می كنند و برای بقای خود در بدن میزبان، خودشان را تضعیف می كنند تا میزبان تلاشی برای از بین بردنش نكند. ممكن است 10سال ویروس در بدن بماند و بعد از سال ها خودش را به شكل دیگری نشان بدهد: «نمونه آن را در ویروس آنفلوآنزا داشتیم كه در یك دوره ای قربانیان زیادی داشت اما حالا تبدیل به ویروس فصل شده است.» براساس اعلام این ویروس شناس، كرونا، جزو ویروس های نوپدید است، برخی جهش ها تغییر ایجاد می كند و برخی بدون علامت و اثر است. او درباره نحوه شناسایی ویروس انگلیسی این توضیح را می دهد: «ویروس شناسان، ژنوم ویروس را بررسی می كنند تا متوجه شوند كدام ناحیه آن تغییر كرده است، براساس این تحقیقات، بانك ژنی ویروس منتشر می شود تا تغییرات آن مشخص و به صورت مقاله های علمی در دنیا منتشر می شود. محققان در كشور خود با استفاده از این بانك ژنی و تجهیزات پیشرفته تغییرات ویروس را بررسی می كنند و متوجه تغییرات آن می شوند.» به گفته او برای اینكه مشخص شود در هر كشوری چه میزان بیمار مبتلا به ویروس جدید وجود دارد، باید نمونه گیری زیادی انجام شود، هر آنچه تاكنون درباره این ویروس اعلام می شود برداشت های علمی است چرا كه نظرات علمی، نیاز به تحقیقات وسیع دارد. بنابراین نمی توان گفت كه ویروس انگلیسی كرونا، وحشی تر از ویروس معمولی است، اما با توجه به بررسی های انجام شده می توان گفت كه سرایت آن بالا رفته است.

علائم و درمان همان است
حدود 30روز از تأیید رسمی شناسایی مواردی از ابتلا به ویروس انگلیسی در ایران می گذرد و متخصصان می گویند احتمال وجود مبتلایان بیشتر در كشور وجود دارد، هر چند كه مسئولان بخش های عفونی می گویند كه از نشانه های بالینی بیمار نمی توان پی به ابتلایش به این گونه جدید برد، اما تأكید می شود كه تاكنون مورد خاصی از ابتلای مشكوك ندیده اند. ایلاد علوی، متخصص عفونی بیمارستان لقمان است كه به همشهری می گوید هیچ كس نمی تواند از روی نشانه های بالینی بیمار تشخیص دهد كه او مبتلا به كرونای انگلیسی است یا كرونای معمولی. چرا كه این موضوع باید در آزمایشگاه های مرجع بررسی شود، میوتیشن (تغییر ژنتیك) مشخص شود: «آزمایشگاه های مرجع نمونه ها و اطلاعات را از بیمارستان ها می گیرند و به طور مرتب در حال بررسی نمونه ها هستند. در مورد ویروس آنفلوآنزا هم چنین اقداماتی صورت می گیرد.» علوی می گوید: باید ابتدا از بیمار به روش معمول نمونه برداری شود، نمونه به آزمایشگاه های مرجع فرستاده شود و آنجا ویروس شناسان ژن مخصوصی كه نشان دهنده آن میوتیشن B117 است را شناسایی كرده و بررسی كنند تا معلوم شود میوتیشن در ویروس ایجاد شده یا خیر. وی می گوید: «برای متخصصان عفونی كه اقدامات بالینی انجام می دهند هیچ تفاوتی نمی كند كه ویروس انگلیسی است یا معمولی. از نظر بالینی و روش های درمانی هیچ تفاوتی وجود ندارد و همان مسیر باید طی شود. اینكه گفته می شود بیماری شدت گرفته اینطور نیست، بیماری از ابتدا همینطور بوده و هر فرد براساس عوامل ژنتیك، به صورت شدید یا خفیف، مبتلا به آن می شود. ویروس پس از ورود به بدن تا چند روز تكثیر می شود و براساس آن علائمش نشان داده می شود.» به گفته این متخصص عفونی، ممكن است ویروس كرونای انگلیسی در كل كشور وجود داشته باشد حتی این احتمال وجود دارد كه میوتیشن های مختلف دیگری وجود داشته باشد. به هر حال در زمینه سیاستگذاری بالینی برای ما فرقی نمی كند.» متخصصان تأكید می كنند كه ویروس هنوز در كشور شایع نشده اما مشخص نیست در آینده چه تغییراتی پیدا كند.