همشهری- یكتا فراهانی: با گذشت نزدیك به 17 ماه از شروع پاندمی كرونا در ایران، پیامدهای شیوع غیرمنتظره این ویروس، به تدریج در حال رخ نمایی است. در كنار مشكلات اقتصادی، ارتباطات اجتماعی و آموزش از راه دور، حالا مساله جدی تری، مطرح می شود و آن هم سلامت روان است. هر چند كه از ابتدای شیوع كرونا، با آغاز قرنطینه و قرار گرفتن خانواده ها و فرزندان آنها برای مدت زمان طولانی در كنار هم، كساد شدن كسب و كارها و مشكلات اقتصادی خانواده ها، نگرانی ها از فشارهای روانی بالا رفته بود، اما در ادامه راه، با طولانی شدن این وضعیت، مرگ های پی درپی، سوگ های ناتمام و خانه نشینی طولانی و همچنین دور بودن از فضای آموزشی و روابط اجتماعی، صدمه های سنگین تری به روان افراد وارد شد.

حالا در این حلقه جمعیتی بزرگ، به گفته روانپزشكان و روانشناسان، نوجوانان به عنوان گروهی كه از مرحله كودكی به جوانی در حال تغییر وضعیت اند، آسیب های جدی تری می بینند؛ آسیب هایی كه در دوران پساكرونا، نمود بیشتری پیدا خواهد كرد. بررسی های انجام شده در پاندمی پایان نیافته كرونا، از افزایش مشكلات رفتاری، وسواس،اضطراب و ترس و همچنین مشكلات مربوط به سازگاری، افزایش شدت اختلالات روان و افسردگی پس از آسیب را نشان می دهد. به گفته رئیس سازمان نظام روانشناسی، یكی از بیشترین مراجعات افراد به مشاوران و روانشناسان در دوران كرونا، مربوط به همین نوجوانان و مشكلات آنها با خانواده ها، انطباق با آموزش مجازی، دور بودن از دوستان و همكلاسی ها و همسن و سالان خود در این دوران بوده است. اوایل امسال، رییس مركز روانپزشكی رازی هم، گفته بود كه سوگواری و ترومای از دست دادن در گروه سنی پایین، می تواند اثرات دراز مدتی داشته باشد و فقدان والدین در سنین زیر 15 سال احتمال ابتلا به اختلالات اضطرابی و افسردگی را در آینده افزایش می دهد و این موضوع توسط مطالعات مختلف نشان داده كه همه اینها در شرایطی است كه تا روز گذشته با مرگ 357 نفر دیگر، آمار فوتی های كرونا به 89 هزار و 479 نفر رسید؛ یعنی تعداد زیادی از كودكان و نوجوانان، سوگوار شده اند.

بروز نشانه های افسردگی در نوجوانان مهشید رابطیان، فوق تخصص روانپزشكی كودك و نوجوان درباره مشكلات نوجوانان در دوران كرونا به همشهری می گوید: «توجه داشته باشیم برایند دوره نوجوانی و تفكیك آن با دوران كودكی، یافتن دوستان همسن و سال و صمیمی شدن با آنهاست. ایجاد روابط اجتماعی به نوجوان كمك می كند خود را برای ورود به دنیای بزرگسالی آماده كند اما كرونا باعث شده جامعه نسبتا امن آموزشی كه تحت مراقبت اولیای مدرسه قرار دارد به صورت مجازی فعالیت داشته باشد. نداشتن حضور فیزیكی در فضای آموزشی به ویژه برای دانش آموزان برون گرا كه علاقه زیادی به برقراری روابط و وقت گذراندن با دوستان شان دارند، باعث بروز زمینه های افسردگی در آنها شده است.» براساس اعلام این روانپزشك، میزان مراجعه نوجوانان در دوران كرونا به روانپزشكان و متخصصان بالا رفته، بخشی از آنها نیاز به استفاده از داروهای ضدافسردگی دارند.

دلیل آن هم دیر مراجعه كردن خانواده ها برای حل این مشكل است. به طوری كه پرخاشگری، استرس و اضطراب در فرزندان آنها نهادینه می شود و دیگر نمی توان تنها با رفتاردرمانی یا روان درمانی ساده یا آموزش فرزندپروری به والدین، مشكل را برطرف كرد. رابطیان به پناه بردن بیشتر نوجوانان به فضای مجازی هم اشاره می كند و می گوید كه استفاده از فضای مجازی در دوران كرونا تبدیل به یك اعتیادشده و شدت این اعتیاد، موضوعی جدی است. آسیب های این اعتیاد بسیار گسترده و در بعضی مواقع غیرقابل جبران است؛ چرا كه مانع از رشد روابط بین فردی و شكل گیری شخصیت نوجوان می شود. آشنا شدن نوجوانان با موضوعاتی مثل مصرف موادمخدر، كنجكاوی های جنسیتی و دیدن تصاویرغیرواقعی كه اغلب منجر به ایجاد خشم و عصبانیت بیشتر آنها می شود، تنها نمونه های ساده ای از تأثیرات این فضا بر آنهاست.

افت تحصیلی؛ بیشترین دلیل مراجعه به روانشناس نكته دیگری كه از سوی این روانپزشك موردتوجه قرارمی گیرد، ماجرای افت تحصیلی و تضعیف برقراری مهارت های اجتماعی از سوی این افراد است. اوایل خرداد بود كه رئیس مركز هماهنگی های حوزه وزارتی آموزش و پرورش پیش بینی كرده بود كه در دوران پساكرونا، 32 تا 37 درصد افت تحصیلی در درس علوم و 50تا 63درصد افت یادگیری در درس ریاضی، رخ خواهد داد. علی باقرزاده گفته بود كه طولانی شدن تعطیلی مدارس می تواند باعث كاهش نرخ برگشت ناپذیری دانش آموزان به مدارس شود و افت یادگیری بر اثر انباشت افت در یادگیری های قبلی اتفاق خواهد افتاد. حالا رابطیان هم به همین موضوع اشاره می كند. به گفته او، شاید آموزش مجازی برای دانش آموزان درون گرایی كه تمایلی به حضور در اجتماع یا كلاس درس ندارند خوشایند به نظر برسد چون آنها اغلب ترس از جواب دادن درس یا برقراری ارتباطات اجتماعی دارند، اما تداوم این وضعیت باعث تضعیف بیشتر مهارت های ارتباطی آنها می شود. براساس اعلام این متخصص، یكی از بیشترین دلایل مراجعه نوجوانان به روانشناسان و متخصصان در دوران كرونا هم افت تحصیلی است: «جدی نگرفتن آموزش مجازی توسط دانش آموزان یكی از مشكلات این دوران است كه موانع یادگیری را ایجاد كرده كه منجر به عقب گرد و ركود نظام آموزشی و سیستم یادگیری دانش آموزان می شود.»

افزایش آمار بستری نوجوانان پیش از این مدیرعامل انجمن حمایت از بیماران اسكیزوفرنی به همشهری گفته بود كه در دوران شیوع كرونا، با افزایش بستری بیماران اسكیزوفرنی مواجه شده اند. با این حال اما آماری از میزان بستری های كلی به دلیل بیماری های روان وجود ندارد. رابطیان، اما بدون اینكه آماری در اختیار داشته باشد، می گوید كه از فروردین امسال، میزان نوجوانانی كه به دلیل اختلالات روان، نیاز به بستری داشته اند، بیشتر شده كه دلیل آن هم شایع شدن افكار خشونت بین آنها در این دوران است: «وقتی نوجوانان مجبورند زمان زیادی را در كنار دیگر اعضای خانواده بگذرانند طبعا مشكلاتی پیش می آید كه آنها را از خانواده دورتر می كند. چون با توجه به اختلاف نظرهای زیاد بین والدین و نوجوانان، بیماری اعضای خانواده یا خود آنها و مهم تر از همه سوگ های ناتمام، تقابل ها بیشتر شده و مشكلات روانی زیادی در افراد، به ویژه نوجوانان به وجود آورده است.»

ناتوانی مالی در مراجعه به روانپزشك و مشاور به اعتقاد این روانپزشك، فشار مشكلات اقتصادی هم یكی دیگر از دلایل اختلال روان در میان گروهی از نوجوانان و مراجعه آنها به روانپزشك و متخصص روان است: «بیكاری والدین، ورشكست شدن پدر و فعالیت های اقتصادی كه در دوران كرونا مجبور به تعطیلی شده اند، مثل صاحبان تالارهای پذیرایی، باشگاه های ورزشی یا مربیان ورزشی كه در مقاطع زیادی در دوران كرونا اجازه فعالیت نداشته اند، فشار مضاعفی را به خانواده ها ازجمله نوجوانان وارد كرده كه در موارد زیادی هم باعث افسردگی شدید آنها شده است؛ چرا كه با خانه نشین شدن والدین، مشكلات اقتصادی هم به مشكلات دیگر خانواده ازجمله نوجوانان اضافه شده است.» هر چند كه به گفته رابطیان، فشارهای اقتصادی بر میزان مراجعه خانواده ها و فرزندانشان به روانپزشك و مشاور، تأثیر گذاشته است: «پروسه درمان های مربوط به مشكلات روان، طولانی است كه با نیمه رهاكردن آن، نوجوان، ناامیدی بیشتری را تجربه می كند. بنابراین با توجه به بالابودن هزینه اینگونه درمان ها بهتر بود شركت های بیمه در دوران كرونا، بخشی از این هزینه ها را بر عهده می گرفتند. توجه نكردن به مشكلات مربوط به روان، جسم را هم تحت الشعاع خود قرار خواهد داد و با تضعیف قوای ذهنی، سیستم ایمنی بدن افراد هم ضعیف می شود و احتمال ابتلای به بیماری كرونا و بار هزینه مالی بیشتری متوجه نظام سلامت كشور خواهد شد.»

خانواده ها نشانه های اختلال روان را جدی بگیرند این روانپزشك تنها راه درمان مشكلات نوجوانان را، بازگشت روابط عادی به ویژه فضاهای آموزشی مثل مدرسه می داند تا كودكان و نوجوانان بتوانند در كنار آموزش كتاب های درسی، در ارتباط با همسالانشان، عواطف و احساسات شان را رشد دهند و سلامت روان خود را در برخورد با همشاگردی ها، معلمان، حیاط مدرسه و داشتن فعالیت های مختلف جسمی و ذهنی به دست آورند. اما همه اینها ملزم به داشتن شرایط سلامت و ایمنی كافی برای ورود دانش آموزان به مدارس است: «باید توجه داشت كه حتی با تمام شدن دوران كرونا هم همچنان با عوارض و معضلات مربوط به آن ازجمله افسردگی، گوشه گیری، استرس و اضطراب مواجهیم و باید درمان را ادامه بدهیم، ولی راه درمان مشكلات مربوط به سلامت روان به ویژه در مورد نوجوانان تجربه زندگی عادی است.»

به گفته او، هم اكنون خانواده ها باید از مشكلات، خواسته ها و نیازهای فرزندان خود آگاه باشند و بدانند در دوران كرونا نوجوانان با مشكلات زیادی ازجمله اختلالات ناشی از استرس و اضطراب مواجه هستند كه تأثیرات زیادی بر جسم و روان آنها خواهد گذاشت. ممكن است بسیاری از آنها دچار اختلال تطابقی شوند، یعنی مدتی طول می كشد تا بتوانند خود را با شرایط سخت پیش رو خصوصا سوگ و فقدان عزیزان، انطباق دهند: «در دوران سوگ كه معمولا بین 6هفته تا 3 ماه طول می كشد، ممكن است نشانه هایی مثل افسردگی، پرخاشگری و ترس و اضطراب دیده شود.» او از خانواده ها می خواهد تا نسبت به دیدن چنین علائمی هوشیار باشند و آنها را جدی بگیرند: «نباید تصور شود، با توجه به شرایط شیوع كرونا، دیدن این نشانه ها طبیعی است. چون این موارد می تواند در نوجوانان منجر به ایجاد افكار خودكشی شود. گاهی خانواده ها تصور می كنند، شاید این اقدامات جنبه نمایشی و جلب توجه داشته باشد، درصورتی كه در بسیاری از موارد، مشكلات بسیار عمیق است.»

وی افزود، نشانه های افسردگی در نوجوانان، تقریبا مشابه بزرگسالان است. البته شكل بروز آن در نوجوانان بیشتر با نافرمانی و پرخاشگری همراه است: «كمك خانواده ها برای تغییر فضای نوجوانان و بردن آنها به محیط هایی غیرسرپوشیده به تغییر فضای آنها كمك خواهد كرد. شركت در كلاس های غیردرسی مجازی مثل كلاس های هنری، ورزشی، موسیقی یا نقاشی هم می تواند تا حدودی كودكان و نوجوانان را سرگرم و آنها را از فضای مجازی دور كند.» این روانپزشك تأكید می كند كه طعنه زدن، تحقیر كردن و نصیحت مداوم نوجوان، نه تنها كمكی به رشد شخصیت او نمی كند، بلكه سبب می شود تا فرد مقاومت بیشتری در مخالفت داشته باشد.

مدارس، مشاور جذب كنند این روانپزشك یكی از راهكارها را جذب روانشناس در مدارس می داند تا در كنار آموزش كتاب های درسی، مهارت های دیگری هم به این گروه سنی آموزش داده شود. برای سؤال هایشان پاسخ بگیرند و به طور گروهی یا خصوصی، مشكلات خود را بیان كنند. گروه هدف برای چنین مشاوره هایی باید تمام كودكان و نوجوانان باشند، نه فقط آنهایی كه به هر دلیلی مشكلی دارند. این جلسات می تواند تنها شامل حرف زدن و گوش دادن باشد. آموزش حل مسئله، كنترل احساسات و عواطف، مدیریت خشم و چگونگی برقراری ارتباطات اجتماعی به ویژه در دوران پاندمی كرونا می تواند كمك بزرگی به این افراد باشد. یكی دیگر از مسائلی كه نظام سلامت كشور باید به آن توجه داشته باشد، واكسیناسیون دانش آموزان است كه هر چه زودتر باید انجام شود تا آنها بتوانند به زندگی اجتماعی بازگردند.

حس استقلال نوجوانان به شدت آسیب دیده لیلا محمدی، روانشناس و مشاور درباره پیامدهای پاندمی كرونا بر روان و اجتماعی شدن نوجوانان توضیحاتی به همشهری می دهد. به گفته او، در دوره نوجوانی مهم ترین عامل رشد، ارتباط با همسن وسالان است كه در دوران كرونا چنین عامل مهمی حذف شده است: «هم اكنون، فرصت آزمون و خطایی كه نوجوانان باید برای برقراری ارتباطات اجتماعی داشته باشند از آنها سلب شده است؛ بنابراین مهم است كه بتوانیم این وضعیت را جبران كنیم. قرار گرفتن همسالان در محیط های مجازی و گفت وگوی آزاد دانش آموزان با همدیگر یكی از مواردی است كه می تواند امكانی برای جبران این كمبودها باشد.» به گفته او، مدرسه فضایی بود كه در آن مشكلات مهارتی و ارتباطی كودكان و نوجوانان، شناسایی می شد؛ بنابراین انتخاب سرفصل های جدید و جایگزین آموزش حضوری می تواند امكانی برای جبران این كمبودها شود: «این سرفصل ها باید بسیار جدی و در كنار كتاب های درسی قرار گیرد؛ به گونه ای كه در تعطیلات تابستانی هم بتوانند جایگزینی برای كلاس های آموزشی مختلف آنها باشند.» این روانشناس می گوید: «گفت وگو در مورد موضوعات هدفمند نوجوانان هم می تواند در این خصوص مؤثر واقع شود. از بین رفتن فرصت آماده شدن برای برقراری روابط اجتماعی نوجوانان در مدرسه، خلئی است كه تقریبا جایگزینی برای آن وجود ندارد، اما تا حد امكان باید شرایطی را برای تجربه آن به گونه ای دیگر یعنی حتی الامكان در فضاهای باز، به صورت گروهی یا مجازی ایجاد كرد. با توجه به این كه در دوران كرونا نوجوانان مدام در خانه هستند، حس استقلال آنها به شدت آسیب دیده كه حتما باید به آن توجه شود و امكانی برای تجربه این احساس از طریق دادن مسئولیت به آنها فراهم شود.»

افزایش خشونت در خانه فروردین امسال، سازمان بهزیستی كشور، اعلام كرد كه حضور اجباری خانواده ها در كنار هم در دوران كرونا، خشونت های خانگی را بالا برده است. آمار مداخلات اورژانس اجتماعی هم بر این موضوع صحه می گذارد. با اینكه آمار دقیقی از افزایش میزان خشونت خانگی از سوی بهزیستی اعلام نشده است، اما تأكید شده كه بیشترین تماس های گرفته شده با این مركز، در حوزه خشونت مربوط به آزارهاست؛ كودك آزاری، همسرآزاری، معلول آزاری و سایر خشونت های خانگی. محمدی، روانشناس هم به همین نكته بالا رفتن میزان حضور افراد خانواده در كنار یكدیگر و ایجاد تنش ها اشاره می كند و می گوید كه در این وضعیت، مرزهای رشد و خلاقیت نوجوانان از بین رفته و خارج نشدن نوجوانان از دایره رفتارهای كودكانه باعث بروز تعارضاتی به شكل بروز خشونت بین اعضای خانواده شده است. والدین هم كه قبلا هیچ آشنایی و تجربه ای از ماندن ساعت های طولانی در كنار فرزندان شان نداشته اند، از مراحل رشد شخصیتی فرزندانشان آگاه نیستند یا خودشان هم مشكلات شخصیتی زیادی دارند كه كار را سخت تر می كند.

به گفته محمدی، والدین سختگیر و مستبد در دوران كرونا بیشتر در مورد چگونگی برقراری ارتباط با نوجوانان خود با مشكل مواجه می شوند؛ چراكه محدودیت زیادی برای فرزندانشان ایجاد می كنند؛ بنابراین اگر به موقع، مواجهه درستی با روند اجتماعی شدن نوجوانان نداشته باشند، جبران آن ممكن است در آینده بسیار سخت و حتی غیرممكن باشد: «وابسته ماندن نوجوان به خانواده در آینده و در بزرگسالی مشكلات بسیار زیادی در روابط بین فردی برای آنها به وجود می آورد. تعریف نوجوانان از هویت خود و همچنین یادگیری رفتار درست در 14 تا 17 سال، از طریق ارتباط گرفتن با دیگران به دست می آید؛ مثلا وقتی رفتار یكی از دوستان در جمع پسندیده نیست، همسالان به او گوشزد می كنند، اما وقتی این افراد در كنار هم قرار ندارند، رشد فرد و شناختش از خود، دچار آسیب می شود و به نظر می رسد هیچ جایگزینی برای آن وجود نداشته باشد. در 18تا 20سالگی هم كه زمان یادگیری چگونگی ورود به جامعه بزرگ تر و خودكفایی است، در دوران كرونا، كسب چنین مهارتی بسیار كم شده است.» به اعتقاد محمدی، اگر خانواده نتواند نقش خود را در رشد استقلال، اجتماعی شدن و احساس خودكفایی نوجوان به خوبی ایفا كند، نوجوان امید و انگیزه اش را از دست می دهد و زندگی را بدون هدف دنبال می كند. زمانی كه والدین به دلیل بحران های موجود، ضعیف تر و ناتوان تر شوند، این مسئله عمق بیشتری پیدا می كند: «با توجه به تفكر صوری نوجوانان، آنها برنامه ها و اهدافی برای خود در نظر می گیرند و برای رسیدن به آن تلاش می كنند، اما هم اكنون هدف و آرزو چندان معنایی برایشان ندارد. تجربه نوجوانان از دوران كرونا معمولا تجربه بیماری، فقر، تورم، فقدان و ترس بوده كه از جنبه روان تحلیلی بیشتر به سمت تجربه كردن مرگ می رود تا امید و زندگی. بر این اساس، نوجوان احساس بی اثر بودن و مفید نبودن می كند.»

نقش فعالیت جسمی در ایجاد رفتارهای جرأت مندانه به اعتقاد محمدی، فراگیرترین سیستمی كه می تواند به نوجوانان در این دوران كمك كند، نظام آموزش و پرورش است؛ هر چند كه به نظر نمی رسد این نظام در شرایط فعلی سیستم جدیدی ارائه دهد؛ بنابراین می تواند از سیستم های رایج خود مدارس استفاده كند: «مدرسه تنها جایی است كه در دوران كرونا مانند باشگاه ورزشی، كلاس های هنری یا اردوهای جمعی حذف نشده است. پس بهتر است از آن فضا كمك بگیریم تا در حد توان جلوی آسیب های دوران كرونا به دانش آموزان را بگیریم؛ مثلا جدی گرفتن فعالیت های جسمی نوجوانان، موضوع بسیار مهمی در شكل گیری رفتارهای جرات مندانه آنهاست كه حتی از طریق مجازی هم حتما باید دنبال شود. توجه داشته باشیم بیان شیوا و موجز و همچنین خوب گوش دادن مهارت بسیار مهمی است كه حتی در فضای مجازی هم می توان به خوبی آن را مدیریت و دانش آموزان را هم به نوعی برای بهره مندی بهتر از این مهارت كمك كرد.» به گفته او، آموزش و تمرین بیشتر این مهارت می تواند در ساعات غیردرسی و حتی در تعطیلات تابستان هم جریان داشته باشد. در كنار این آموزش ها، والدین هم می توانند فضای امن و خلوتی را برای تخلیه انرژی زیاد نوجوانان درنظر بگیرند. شاید گذراندن ساعاتی در طبیعت یا فضایی خارج از شهر بتواند چنین امكانی را بیشتر در اختیار خانواده ها قرار دهد.

تأثیر ناامیدی والدین و اخبار منفی بر رشد شخصیتی نوجوان محمدی می گوید با توجه به اینكه در دوران نوجوانی نشخوارهای ذهنی افزایش پیدا می كند، طبیعی است كه ناآرامی ذهن نوجوان در دوران پاندمی كرونا بیشتر شود و ذهن او مدام دنبال یافتن سؤالاتی در مورد حال و آینده باشد. بیكاری و نرفتن به مدرسه هم عامل بسیار مهمی برای دامن زدن ذهن او به اینگونه سؤالات است. ندیدن دوستان و حضور نداشتن در محیط آموزشی، میل او را برای رقابت و تلاش از بین می برد و همه اینها شوق و اشتیاق و امید او را برای درس خواندن كمتر می كند. به این ترتیب، افكار منفی مدام در ذهنش تكرار می شود و ترس بیشتری بر او غلبه می كند. همه این عوامل می توانند بر رشد نوجوان در تمام طول زندگی تأثیرگذار باشند. ناامیدی والدین و تجربه خود او از اخبار منفی هم باعث بروز بی هدفی، ضعف اراده و نوعی كاهلی و سستی ناخودآگاه می شود كه می تواند در شخصیت آینده اش تأثیرگذار باشد.