تهران- ایرنا- كودكان در بیشتر سوانح اعم از طبیعی و غیرطبیعی جزو آسیب پذیرترین گروه ها هستند. آموزش آشنایی با پدیده زلزله و ترویج فرهنگ ایمنی با بهره گیری از شبیه سازها می تواند به كاهش آسیب پذیری این گروه سنی كمك بسزایی كند.

اگر چه دیگر اقشار جامعه هم در حوادث گوناگون دچار آسیب می شوند، اما باید توجه داشت كه آسیب های كودكان ممكن است در آینده برای آنها مشكلات عمده ای را ایجاد كند. كودكان به علت وابستگی به بزرگسالان، عموما دچار آسیب های جسمانی و روانی می شوند. بنابراین آنان باید به عنوان گروه ویژه مورد بررسی قرار گیرند و سعی شود تمهیداتی فراهم شود تا مشكلات شان در برخورد با سوانح به حداقل برسد.

در این راستا، آموزش كودكان در خصوص آشنایی با پدیده زلزله و مفاهیم مربوط به آن می تواند این گونه آسیب ها را تا حد بسیاری كاهش دهد.

بر اساس مصاحبه هایی كه پس از سوانح پیشین از جمله زلزله های مخرب و ویرانگر بـم، ورزقان و سرپل ذهاب انجام شده، اغلب كودكانی كه از زلزله جان سالم بدر برده اند، كودكان سنین مدرسه تشكیل می دهند، زیرا این افراد به دلیل آموزش هایی كه در مدرسه فرا گرفته بودند، به محض وقوع زلزله به مناطق امن محل سكونت خود پناه برده و جان خود را نجات دادند.



بعد از مقاوم سازی ساختمان از جمله مهمترین عوامل كاهش دهنده خطر، نخست چیدمان وسایل منزل و دوم رفتار متناسب و منطقی است كه در هنگام وقوع زلزله می تواند از شدت بروز ضایعات جلوگیری كند.

این رفتار البته مبتنی برتجارب و عادت و همچنین آگاهی است كه به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه در ما ذخیره شده است كه هنگام بروز یك اتفاق ناگهانی از ما سر می زند، زیرا شباهتی بین این وضعیت ناگهانی با وضعیت هایی كه قبلاً در آن قرار گرفته ایم، در ذهن شكل می گیرد.

این شباهت را مدیون اسباب بازی های دوران كودكی، آزمایشگاه های تجربی كه در مدارس هستند، وسایل كمك آموزشی و در نهایت تجاربی كه در بزرگسالی در محیط كار و زندگی خود كسب كرده ایم، هستیم كه مانند شبیه سازها ما را با شرایط مشابه آشنا كرده اند.

رفتار متناسب و منطقی مبتنی بر سه اصل فرهنگی، شخصیتی و تجربی قرار دارد. به عبارت دیگر واكنش های انسانها در مقابل شرایط بحرانی بستگی به چگونگی شكل گیری این سه اصل یا حداقل یكی از آنها دارد.

فرهنگ خانوادگی و اجتماعی ممكن است ما را در تصمیم گیری محتاط، ترسو، شتاب زده یا ماجراجو و خطرپذیر بار آورده باشد كه در نتیجه در مقابل حوادث و اتفاقات غیرمترقبه رفتاری متناسب با همان فرهنگ بروز می كند.

همچنین این امر در مورد شخصیت هر فرد كه خصوصیات و ویژگی های او می تواند ناشی از شرایط آموزشی و فرهنگی یا در تقابل و تضاد با آنها شكل گرفته باشد، نیز صدق می كند، به طوری كه به رغم تعلیمات اجتماعی و خانوادگی فرهنگ عمومی پیرامون او را می سازد.

بالاخره رفتاری كه انسان ها در كنار تربیت اجتماعی و فرهنگی یا تغییرات و تحولات ارادی در ویژگی های شخصیتی خویش، با اتكای به تجارب عینی و ملموس از زندگی خود بدست آورده و به آن عمل می كنند.

یعنی حتی یك انسان محافظه كار یا ترسـو ممكن است در اثر تجاربی كه از رویارویی با وقایع مشابه بدست آورده، مثلا از شنیدن صدای مهیب انفجارهای شب چهارشنبه سوری دچار دستپاچگی یا رفتار غیر متعادل نشود، درحالی كه برعكس حتی یك شخص متشخص یا ماجراجو كه با چنـین صداهایی در شهر و جامعه خود آشنا نبوده و مواجه نشده، چنانچه ناگهان در محیطی این چنینی قرار گیرد، دچار حیرت، آشفتگی و حتی نگرانی خواهد شد.



این یادداشت، درباره زیربنای آموزش های فرهنگی و اجتماعی یا تعلیمات و اقداماتی كه در ساختار شخصیت انسان و ایجـاد تحـول در آن چاره ساز است وارد نشده است؛ زیرا محتاج مطالعات تفصیلی در حوزه آموزش و فرهنگ سازی و متضمن برنامه ای درازمدت برای ایجاد تحول فرهنگی اجتماعی است. دوم اینكه بحثی است در حیطه روانشناسی شخصیت و چگونگی شكل گیری و شكل دهی به آن و احیانا ورود به مباحث روانكاوانه كه به هرحال با هدف كوتاه مدت ما كه عبارت است از برنامه ای ترویجی و كوتاه مدت برای ایجاد آمادگی رفتار و واكنـش های مناسب در هنگام وقوع زلزله، سازگار نخواهد بود.

به طور خلاصه، می توان خاطر نشان كرد كه در علم روانشناسی مبحثی تحت عنوان روانشناسی شخصیت و رابطه آن با بازی ها و اسباب بازی های كودكان وجود دارد كه به بررسی و هدایت برای انتخاب نوع اسباب بازی ها می پـردازد تا تجاربی كه كودكان از این طریق كسب می كنند، برای زندگی آینده آنان مفید و كارساز باشد. بدیهی است كه غفلت از این تاثیرات در بسیاری از موارد به دلیل انتخاب غلط اسباب بازی ها و بازی های نامناسب، موجب بروز آثار مخرب روانی و اجتماعی در دوران بزرگسالی می شود.

بر این اساس، در این یادداشت به ساده ترین عامل تعیین كننده رفتار انسان در مقابل زلزله یعنی واكنش مبتنی بر تجربه قبلی پرداخته می شود كه در عین سادگی قطعا كارساز نیز خواهد بود.

لرزه خیزی ایران

كشور ما، ایران روی كمربند زلزله خیز آلپ - هیمالیا قرار گرفته است و از این رو زلزله یكی از سوانح طبیعی كشور است كه در پی آن همواره شاهد بروز تلفات انسانی و خسارات اقتصادی جبران ناپذیری بوده ایم.

یكی از دلایل اصلی تلفات و خسارات و پیامدهای گسترده ناگوار زلزله های گذشته در ایران، نداشتن آمادگی برای رویارویی با این پدیده است.

آماده نبودن فیزیكی مستحدثات، اعم از ساختمان ها و تاسیسات در برابر نیروها و سایر آثار زلزله، ناآگاهی و آمادگی نداشتن جامعه چه از لحاظ روحی و ذهنی و چه از لحاظ فیزیكی برای رویارویی بـا زلزله و در نهایت آمادگی نداشتن كامل سامانه مدیریت حوادث غیرمترقبه و نیروهای امدادرسانی و توانبخشی جامعه باعث شده است كه زلزله ها در كـشور ما پیامدهای بسیارناخوشایندی به همراه داشته باشند.

در صورت وقوع زلزله در پایتخت ایران با جمعیت حدود 13 تا 14 میلیون نفر به عنوان مركز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی كشور، این امر می تواند به فاجعه ای بزرگ منجر شود.

در این راستا، آماده سازی مردم چه از لحاظ روحی- روانی و چه از نظر جسمانی برای رویارویی با زلزله و آماده كردن مستحدثات اعم از ساختمان ها و تاسیسات در برابر آثار زلزله از اهمیت بالایی برخوردار است.

یكی از مهمترین اقدامات برای ایجاد، حفظ و ارتقای آمادگی، آموزش همگانی و به وجود آوردن فرهنگ ایمنی در تمامی سطوح جامعه است.

این امر نزدیك به سه دهه است در ایران از طریق آموزش قشرهای مختلف مانند آموزش سوانح به دانش آموزان، از جمله درج مطالب مربوطه در كتب درسی مدارس و آگاه كردن كودكان در مهد های كودك آغاز شده و ادامه دارد.



اهمیت آموزش كودكان

كودكان آینده سازان جامعه هستند و باید به طور كامل و با دقت مورد مطالعه قرار گیرند و نیازهای آنها به طور همه جانبه و از ابعاد گوناگون بررسی شوند. باید توجه داشت كه نیازهای كودكان خاص است و نمی توان توقع داشت كه با در نظر گرفتن نیازهای روانی، فیزیكی یا حتی آموزشی بزرگسالان در سوانح، نیازهای كودكان هم در نظر گرفته شده باشد.

بنابراین نیازهای جسمانی، روانی و آموزشی كودكان باید به طور مشخص هم قبل از وقوع حوادث و هم بعد از آن مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد و برنامه های آمادگی در برابر زلزله با در نظر گرفتن این نیازها تهیه وتدوین شود.

یادگیری در كودكان فرآیند عمیقی است. آنچه را كه آنها در سنین كودكی می آموزند به صورت پایدار تا مدت ها در ذهنشان باقی می ماند. بنابراین باید برنامه های آموزشی با توجه به نیازها، توانایی ها و ویژگی های ذهنی و عاطفی آنان تهیه و سعی شود تا كودكان به طور فعال و پویا در این فرآیند مشاركت داشته باشند. به این ترتیب آنچه را كه آنها در جریان یادگیری فعال آموخته اند به سرعت و به راحتی به خانواده، دوستان و بستگان خود و در نهایت در ابعاد وسیعتر به جامعه منتقل می كنند.

جای شبیه سازها در ترویج آموزش فرهنگ ایمنی در برابر زلزله برای كودكان كجاست؟

در این راستا، استفاده از شبیه سازها می تواند به كودكان كمك كند تا مفهوم بهتری از زلزله دریافت كرده و آن را به خانواده خود انتقال دهند.

استفاده از شبیه سازها به صورت های مختلف برای آموزش مهارت و كسب تجربه عملی در جهان رایج است. از آموزش خلبانان هواپیما و هلیكوپتر تا میزهای لرزان ایجادكننده شرایط شبیه زلزله، همه جا اینگونه تعلیمات برای كسب تجارب شبیه به واقعیت، كارساز و موثر بوده و نتایج ارزشمند آن به اثبات رسیده است.

نخستین شبیه سازها را باید همان اسباب بازی ها دانست كه از بدو كودكی در تمام فرهنگ ها و جوامع رایج و مرسوم است و تنوع و تكثر آنها در بین ملل مختلف تاثیرات اساسی و عمیقی بر چگونگی شكل گیری شخصیت آحاد آن جامعه می گذارد و فرهنگ عمومی مردم را تحت تاثیر قرار می دهد و حتی در گرایش ها و خصوصیات جنسی موثر واقع می شود.

مثلا كودكانی كه با اسباب بازی هایی شبیه اسلحه و آلات قتاله و خشن انس می گیرند، از نظر روانی آمادگی بیشتری برای به كار بردن سلاح در هنگام منازعات دارند و از خود پرخاشگری نشان می دهند، مانند وقایعی كه مكرر از مدارس آمریكا شنیده ایم.

همین طور گرایش دختران به بازی با عروسك كه در واقع نوعی شبه انسان یا شبیه شمایل انسانی است، در واقع تكوین رغبت و آمادگی آنها برای به عهده گرفتن نقش مادری آینده است.

برخی گرایش ها نیز مانند بازی پسر بچه با عروسك و یا دختر بچه بـا تانـك و تـوپ و مسلسل وجود دارد كه ما آنها را انحرافی می خوانیم. البته برنامه های سیاست فرهنگی در جوامعی كه مبادرت به تدوین چنین سیاست هایی كرده اند، تاكید و تمركز روی اسباب بازی ها برای جهت دادن به گرایش های كودكان یعنی جوانان و بزرگسالان آینده در جهت اهداف فرهنگی و احیانا سیاسی و تبلیغاتی است.



پس از كودكی، یعنی در دوران نوجوانی نیز با انواع شبیه سازها در برنامه های كمك آموزشی، كمك درسی و آزمایشگاهی مدارس سر و كار داریم كه آمادگی برای شغل و زندگی آینده می دهند و تمرین روی نمونه های كوچك یا ساده شبیه وسایل واقعی مبنای آنهاسـت.

این آزمایش ها و شبیه سازی ها در صورت استفاده صحیح، در آینده شغلی جوانان و همین طور در محدوده مدارس و یا هنرستان ها بسیار مفید خواهد بود.

سیر تكوین و تحول اسباب بازی های كودكانه و وسایل كمك درسی و آزمایشگاه ها در جهان معاصر به صورت گسترده و سریعی به دنیای مجازی بازی هـای كـامپیوتری كشیده شد كه یكی ازعظیم ترین عرصه های فرهنگ سازی با كاربردهای متنوع سیاسی، تبلیغاتی و تجاری جهان اسـت و تبدیل به ابزار تسلط فرهنگی شده است.

برای مثال، در دهه هشتاد، نمایشگاهی در پاریس برگزار شد تا به بزرگسالان و والدین بفهماند كه كودكان در دنیای تناسب های بزرگسالان چه فضایی را تجربه می كنند.

در این نمایشگاه، نسبت ابعاد و اندازه های وسایل عادی و مبلمـان زنـدگی معمولی برای بزرگسالان به همان نسبتی بود كه كودكان با لوازم منزل و خیابان داشتند و تجربه عجیبی را برای بزرگسالان فراهم می كرد كه فراموش كرده بودند. به عنوان مثال، ارتفاع یك اجاق گاز بیش از دو متر و ارتفاع یك یخچال بیش از چهار متر بود و در این صورت می توان مجسم و تصور كرد كه یك كودك هنگام وقوع زلزله در مقابل یخچالی كه دو برابر قد و ارتفاع دارد، چه وضعیتی پیدا خواهد كرد و سقوط اشـیاء از روی آن چه بلایی بر سرش خواهند آورد.

در كشورهای مختلف جهان از این شبیه سازها برای تسهیل در آموزش بـه كودكـان بـه ویـژه آمـوزش در مـورد سوانح استفاده می شود. به طور مثال، در كشورهایی مانند نپال و هند، به رغم وسعت فراوان و جمعیت زیاد آنها موسسات مردمی اجتماعی، ریشه دار و نهادینـه هستند و تمهیدات متنوعی اندیشیده اند، از جمله میزهای لرزان بسیار ساده با وضعیت لرزان و آسیب پذیر خانه های سنتی در برابر زلزله تدارك دیده شده و در مدارس و محلات در معرض دید و تماشای عموم می گذارند تا به صورت عینی مردم شاهد شرایطی باشند كه می تواند رخ دهد.

طبعا كسانی كه بیشترین انگیزه و اشتیاق را برای مشاركت در این فرآیند دارند نوجوانان هستند. گرایش آنان به اسباب بازی ها و بازی های كامپیوتری این مدعا را اثبات می كند كه این وسایل در واقع نخستین مدل های پایه برای شبیه سازها هستند كه با مشابه سازی با ساختارهای واقعی جذابیت های كسب تجارب از زندگی واقعی بزرگسالان را برای كودكان و نوجوانان ایجاد می كنند و به همین دلیل در ساخت شخصیت و گرایـش های زندگی و اشتغال آتی آنان بسیار موثر هستند.

پس از زلزله سال 2010 در شیلی، موزه MIM در شهرسانتیاگو برای كودكان افتتاح شد كه به آنها تجربه نزدیكی از علم و فنآوری در قالب بازی و تصاویر متحرك ارایه می كند. سالیانه، حدود 400 هزار نفر به صورت رایگان از این موزه دیدن می كنند.



در این موزه، برخلاف موزه های دیگر، كودكان می توانند به همه چیز دست بزنند و ایـن پدیده را حس كنند. بازی های مختلفی برای آمـوزش زلزلـه در 14 اتـاق این موزه برای كودكان به طور ساده و جذاب تدارك دیده شده كه بسیار آموزنده است.

این موزه كه نتیجه یك پروژه ابتكاری است، موفق شد مخاطبین خاص خود را پیدا كند و در كل كشور بیشترین بازدیدكننده را داشته باشد.

همچنین در این موزه كلاس های آموزشی برای معلمین و كلاس های شبانه نیز برگزار می شود. ایجاد سؤال و جواب برای كودكان نیز یكی دیگر از كارهایی است كه در این موزه انجام می شود. یكی از دست اندركاران این موزه اظهار می دارد كه توضیح تئوری موضوع زلزله سخت است و باید این پدیده بخشی از زندگی روزمره قرار گیرد تا به طور عینی حس شود.

وی همچنین به حضور بی سابقه و ابراز علاقمندی كودكان در خصوص این موزه یاد می كند.

همین طور یك بازی شبیه سازی نیز توسط برنامه «استراتژی بین المللی كاهش خطر» با عنـوان "Disasters Stop "گسترش یافته كه نوعی بازی اینترنتی برای آموزش كودكان در مورد خطرات سوانح طبیعی است و با هدف آموزش كودكان در راستای ایمن سازی دهكده ها و شهرها در برابر زلزله طراحی شده است. بچه ها در این بازی می آموزند كه مكان و نوع مواد استفاده شده درخانه ها چگونه می تواند در هنگام رخداد زلزله مناسب باشند و اینكه چگونه سیستم های هشدار و اطلاع رسانی، برنامه های تخلیه و در كل آموزش های مناسب می توانند به نجات جان مردم منجر شوند.

در ایران از «خانه لرزان» كه توسط پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله طراحی شده است برای آشناسازی كودكان مهدها استفاده می شود.

خانه لرزان یك اتاقك كوچك است كه از چوب در ابعاد 3 در 4 متر ساخته شده و دارای دو پنجره و یك در ورودی است. فنرهای بزرگی زیر این اتاق كار گذاشته شده است كه هنگام تكان خوردن آن را به حركت وا می دارد. كودكان با قرار گرفتن در این خانه می توانند لرزش را حس كرده و درك بهتری از مفهوم زلزله داشته باشند.

برنامه دیگری با عنوان «ایمنی در برابر زلزله برای كودكان» در منطقه لس آنجلس آمریكا انجام شده كه استفاده از یك شبیه ساز متحرك پیچیده را نشان می دهد. این شبیه ساز «خانه مدرسه ای خرس یوگی» نامیده می شود، این برنامـه با هدف برانگیختن آمادگی عموم به خصوص كودكان برای زلزله و شبیه سازی آن طراحی و اجرا شده است.

این فعالیت همچنـین شامل یك نوار ویدیویی انیمیشن است كـه شـركت كننـدگان را در طول تمرین راهنمایی می كند و برای دانش آمـوزان ابتدایی تهیه شده تا در برنامه ایمنی زلزله شركت كنند و پس از یك هفته، بتوانند شبیه سازی یك زلزله واقعی را با استفاده از این ابزار انجام دهند.

همچنین در موزه تاریخ طبیعی لندن، یك «اتاق زلزله» نصب شده است و عموم مردم می توانند حس یك زلزله واقعی را با ورود به اتاق احساس و تجربه كنند. حاضران در این اتاق با شنیدن صدای شكستن پنجره ها و تكان خوردن قفسه ها، صحنه ای بسیار طبیعی را مشاهده می كتند.

در ژاپن كتابی نیز با نام «یوشی و درولین» (داستان زلزله و سونامی) در پنج زبان به چاپ رسیده كه نسخه فارسی آن نیز در بازار كتاب موجود است

این كتاب از زبان یك كودك گفته می شود كه در خواب با موجودی عجیب و غریب به نام درولین روبرو می شود كه تداعی زلزله را برای او دارد و پس از بیداری از پدرش می پرسد آیا درولین زلزله را به وجود آورده است و پدر به او مطالبی در خصوص زلزله می آموزد.

اصل این كتاب به زبان ژاپنی است كه تـاكنون بـه زبان هـای فارسی، انگلیسی، اسپانیولی، روسی ترجمه شده و چند زبان دیگر آن نیز از جمله تركی در دست تهیه است.

كتاب دیگری كه ابتدا در فرانسه در سال 1970 به چاپ رسید، «خانواده بارباپاپا» Barbapapa است. شخصیت این كتاب موجودی است كه از قابلیت انعطاف پذیری فوق العاده ای برخوردار است. او قادر است به كودك این ذهنیت را بدهد كه خانه ای كه انعطاف پذیر باشد، در زلزله نمی لرزد و با آن سازگار می شود.



ایـن سری كتاب های خنده دار، با نقاشی و انیمیشن مورد توجه بـسیاری از مـردم در كشورهای آلمان و ایتالیا نیز قرار گرفته است.

در كل، بـررسی شبیه سازهای مختلف در ایران و تجارب و نمونه های جهانی در این رابطه حاكی از اهمیت استفاده از شبیه سازها در آموزش مفاهیم مربوط به زلزله برای كودكان است كه تاكنون در بسیاری از نقاط دنیا مورد استفاده قرار گرفته و با استقبال خوبی نیز از سوی مخاطبین مواجه شده است.

انتظار می رود این امر بتواند تا حد زیادی به درك كودكان از مفهوم زلزله و یادگیری آن و حتی انتقال آن به خانواده های آنان كمك شایانی كند.

آمار زلزله های گذشته در ایـران حاكی از آن است كه آموزش هایی كه در مدرسه به كودكان در خصوص وقوع زلزله و پناه بردن به مناطق امن داده شده، باعث شده بسیاری از آنان بتوانند از زلزله جان سالم بـه در ببرند.

در راستای این آموزش ها و همان گونه كه ذكـر شـد، استفاده از شبیه سازها به صورت های مختلف در جهت آموزش مهارت هـا وكسب تجربه عملی در جهان رایج است.

در این یاداشت، سـعی شد تا پیشنهادی در رابطه با شبیه سازهایی كه بتوانند در آموزش و ایجاد حس زلزله در كودكان مفید باشـد، ارائـه شود. در نتیجه و با عنایت به جایگاه ویژه ای كه كودكان در خانواده دارند، آنها در ترویج فرهنگ ایمنی در درون خانواده نیز نقش اساسی ایفا می كنند و از آنجا كه آموزش در بهترین شكل خود باید از طریق مشاهده، به طور مستقیم و قرار گرفتن در شرایط واقعی انجام پذیرد، از این رو طراحی وسیله جذاب ویژه ای كه بتواند شرایط واقعی زلزله را به طور نسبی شبیه سازی كند، حائز اهمیت است.

بنابراین، استفاده از اتوبوس های كهنه و مستعمل شركت واحد اتوبوسرانی متعلق به شهرداری كه از رده خارج شده اند، برای انجام بازی زلزله پیشنهاد می شود تا پس از انجام تغییرات جزیی در آنها برای اجرای طرح آماده شوند. درك این حس می تواند در یادگیری كودكان در مورد این پدیده و تسهیل انتقال مفاهیم آن به خانواده ها و در نهایت ترویج فرهنگ ایمنی در كشور نقش بسزایی ایفا كند.

برچسب ها
- هند
- نپال
- ژاپن
- كودك
- ایران
- زلزله