متخصصان حوزه روان می گویند هر قدر شرایط جامعه از نظر اجتماعی و اقتصادی بحرانی تر باشد، تمایل افراد برای گرفتن نسخه های زرد هم بیشتر می شود گزارش

زهرا جعفرزاده، روزنامه نگار

روانشناسی عامه پسند یا زرد؛ این اصطلاحی است كه پس از انتشار 2فهرست بلندبالا از سوی سازمان روانشناسی و مشاوره، بیش از گذشته شنیده می شود. این سازمان اوایل خرداد، در كمتر از یك هفته اقدام به انتشار 2فهرست كرد كه در آن اسامی 205نفر به عنوان روانشناس نما اعلام شد. اینها افرادی بودند كه یا مجوز فعالیت نداشتند یا تحصیلاتشان نامرتبط با خدماتی بود كه ارائه دادند. فهرست اول شامل 144نفر و فهرست دوم شامل 61نفر بود كه فعالیت شان در فضای مجازی با هزاران دنبال كننده متمركز شده است. هرچند كه با گذشت نزدیك به یك ماه از انتشار اسامی این افراد و با وجود درخواست سازمان نظام روانشناسی از قوه قضاییه برای ورود به ماجرا، اختلالی در روند فعالیت این افراد در فضای مجازی صورت نگرفته و آنها همچنان نسخه های زرد می پیچند. اما حالا متخصصان علم روانشناسی و روانپزشكی، موضوع دیگری را مورد توجه قرار می دهند، آن هم اقبال عمومی به روانشناسی زرد به ویژه در فضای مجازی است. مثبت اندیشی، قانون جذب، ایجاد كسب وكار با درآمدهای چند صد میلیون تومانی، تلاش برای ثروتمندتر شدن، موفقیت بیشتر در روابط اجتماعی و عاطفی، كنار آمدن با سرخوردگی های اجتماعی و عاطفی و... محور اصلی گفت وگوی این روانشناسان در صفحه های مجازی است. متخصصان این علم می گویند هر قدر شرایط جامعه از نظر اجتماعی و اقتصادی بحرانی تر باشد، تمایل افراد برای گرفتن نسخه های زرد هم بیشتر می شود.

وعده های سرخرمن روانشناسی زرد
فهرست «زردها» منتشر می شود اما مخاطبان این روانشناسی و موضوعات زرد همچنان وجود دارند. این نظر امیرحسین جلالی، روانپزشك اجتماعی و عضو انجمن علمی روانپزشكان است. او به همشهری می گوید كه روانشناسی زرد همواره، مخاطبانی داشته و این موضوع محدود به ایران نمی شود: «موضوعاتی مانند روانشناسی عامه پسند و عامه گرا، در همه جای دنیا وجود دارد و همیشه هم طرفدار داشته است، اما در سال های اخیر تمایل مردم برای رفتن به سمت این نوع روانشناسی افزایش پیدا كرده است.» به گفته او، روانشناسی زرد، گردش مالی بسیار بزرگی دارد كه گاهی غیرقابل باور است و همین موضوع سبب شده تا رشد قابل توجهی پیدا كند.
مهر سال گذشته بود كه وزارت بهداشت پس از چندین سال، آمار جدیدی از شیوع اختلالات روان را منتشر كرد. براساس اعلام مدیر دفتر سلامت روان این وزارتخانه، آخرین بررسی ها نشان می دهد كه حدود 30درصد افراد بالای 15سال در كشور مشكلات روانشناختی دارند، این در حالی است كه پیش از آن، میزان شیوع این اختلالات بین 23.4 و 23.6درصد بود. بررسی های بیشتر هم نشان داده افزایش این آمار، در دوران كرونا، چشمگیرتر بوده است. حالاجلالی، می گوید خیلی ها به درمان های طولانی مدت اختلالات روان نیاز دارند، اما اگر تمام آنها بخواهند درمان شان را پیگیری كنند، به اندازه یك دهم شان هم روان درمانگر وجود ندارد: «در حال حاضر با اینكه خیلی ها به سمت روانشناسی زرد در فضای مجازی می روند، اما فهرست انتظار بسیاری از روان درمانگران، حتی آنهایی كه خیلی شناخته شده نیستند، طولانی است، بنابراین هنوز تقاضا برای درمان های طولانی و عمیق وجود دارد و این موضوع هم در بحران های اجتماعی و اقتصادی به ویژه پس از همه گیری كووید-19 بیشتر شده است.» به گفته او، در این میان، افرادی كه برای نیازهای روزمره شان به دنبال مشاوره های مختصرتر، كوتاه مدت و سطحی تر هستند، حجم زیادی از مخاطبان روانشناسان زرد را تشكیل می دهند: «روانشناسی زرد همیشه وجود داشته و از این به بعد هم بیشتر می شود. علت رشد این نوع روانشناسی این نیست كه مردم دیگر حوصله درمان های طولانی مدت ندارند یا بی حوصله شده اند و می خواهند در مدت زمان كوتاه، به نتیجه برسند، بلكه مسئله این است كه روانشناسی زرد، وعده های بزرگ سرخرمن می دهد. هدف این روانشناسی، تغذیه یك فرد خودخواه و خودمحور است كه میلش به ثروتمندترشدن سیری ناپذیر است. آنها به مردم می گویند كه برای دسترسی به موفقیت های زیاد، نیاز به تلاش فراوان ندارند و كافی است چند باور را تغییر دهند تا به خواسته شان برسند.»

تمایل به «زردها» در شرایط استیصال و سردرگمی
این روانپزشك می گوید: «در این روانشناسی به افراد آموزش می دهد با بزرگ و متورم كردن خود، دیگران را نادیده بگیرند. آنها فرد را به فضایی می برند كه تنها خودش را ببیند. در مقابل كسانی هم كه به سمت این روانشناس نماها می روند، افراد مستاصلی هستند كه در زندگی دچار سردرگمی اند. به طور كلی، در شرایط استیصال و یأس اجتماعی، روانشناسی زرد رونق بیشتری پیدا می كند، حالا هم شرایط برای میدان داری روانشناسی زرد نسبت به سال های قبل، مستعدتر است.» این روانپزشك معتقد است كه قبلا رونق اقتصادی به صورت مختصری وجود داشت و مردم شرایط بسیار نامساعدی از نظر مالی نداشتند، آن دوره، فرهنگی شكل گرفته بود كه به افراد القا می كرد، تنها یك بار زندگی می كنند، بنابراین باید خوشبخت باشند و طبقه اجتماعی و اقتصادی خود را بالا ببرند. حالا اما در شرایط نامساعد اقتصادی و البته اجتماعی، روانشناسی زرد، از این فلسفه برای كاسبی خود استفاده كرده و از مسائلی مانند قانون جذب و... سخن به میان می آورند: «افراد در زندگی آرزوها و كامیابی هایی دارند، اما در شرایط سخت اقتصادی، چشم اندازی برای تحقق آرزوهایشان نمی بینند بنابراین از روش های مختلف ازجمله روانشناسی زرد، به دنبال راهی برای رسیدن به آرزوهایشان هستند. این روانشناسان هم به ظاهر و به صورت ساختگی، مسیر را برایشان هموار كرده اند.» به گفته جلالی، شكل این روانشناسی با روانشناسی علمی متفاوت است، روانشناسی زرد بر دوری از جمع گرایی و تمركز بر خود تأكید می كند. این روانشناسی از فلسفه های دیروز و امروز استفاده می كند و اطلاعات نادرستی در اختیار مخاطب قرار می دهد: «درمان های علمی روانشناسی، مبتنی بر شواهد علمی است و می تواند در بالا بردن اعتماد به نفس افراد، كم كردن یأس و اضطراب و... به آنها كمك كند، با نسخه های زرد برای درمان های كوتاه مدت و یك شبه، تفاوت فراوانی دارد.»

توجه به سلیقه های سطحی مخاطب
ركود فضای اجتماعی و سیاسی، فرصتی برای رشد «زرد»هاست. این را هم جلالی می گوید و ادامه می دهد: «در شرایط ركود است كه سینمای زرد، ادبیات زرد و روانشناسی زرد و... شكل می گیرد. همین حالا هم شاهد هستیم كه مردم نسبت به داستان های سهل و ممتنع كه در آن قهرمانی از طبقه فقیر جامعه رشد می كند، توجه بیشتری نشان می دهند تا داستانی كه عمیق تر است و شاید پایان خوبی هم نداشته باشد. آنچه امروز در روانشناسی زرد دیده می شود این است كه افرادی در فضای مجازی به مردم به اصطلاح خدمات روانشناسی می دهند كه از طریق به نمایش گذاشتن زندگی شخصی شان یا همان بلاگری كردن، كسب وكارشان را رونق داده اند. آنها برای مسائلی كه ریشه در مشكلات و بحران های اجتماعی دارد، حرف های كلیشه ای به زبان می آورند كه معمولا هم به مذاق مخاطبان خوش می آید و پذیرش بیشتری برایشان دارد.»
با این حال، اما جلالی تأكید می كند كه در برخی از این صفحات روانشناسی در فضای مجازی، مطالب علمی هم منتشر می شود، اما وظیفه انتشار آن بر عهده انجمن های علمی و سازمان های مردم نهادی است كه در این زمینه فعالیت می كنند: «همین حالا انجمن علمی روانپزشكان، صفحه ای در اینستاگرام دارد كه مباحث علمی و دقیق و عمیق درباره بیماری ها و مهارت های زندگی و... منتشر می كند. اما مسئله اینجاست كه انجمن های علمی و مردم نهاد، بودجه كافی برای ارائه خدمات گسترده در فضای مجازی ندارند، از سوی دیگر، نخبه گرایی افراد علمی منجر به دور افتادن این افراد از جامعه و مشكلات مردم شده است. نهادهای علمی و دانشگاهی، از فضای اجتماعی و عمومی دوری گزینی می كنند و همین مسئله زمینه رشد افراد غیرعلمی را فراهم كرده است. در این فضا افرادی كه تنها به منافع مالی شان فكر می كنند به میدان می آیند و سلیقه های سطحی مخاطب را مدنظر قرار می دهند.» به گفته جلالی، مردم باید اطلاعات خود را از منابع معتبر علمی دریافت كنند، اما آنها آدرس درستی حتی از سایت های فعال انجمن های علمی روانشناسی و روانپزشكی ندارند: «مسئولیت اجتماعی جامعه روانشناسی و روانپزشكی این است كه متولی این امور شود. البته نباید فراموش كرد كه ما در وضعیت بن بستی قرار گرفته ایم كه مباحث علمی ازجمله در روانشناسی، تحرك و پویایی خود را از دست داده است، قطعا لازم است كه درباره مسائل اجتماعی و پاسخگویی به آن گفت وگوی علمی صورت بگیرد و این موضوع نیاز به یك دانشگاه زنده دارد.»

افزایش مشكلات روان
مجید صفاری نیا، استاد دانشگاه و روانشناس اجتماعی است. او به نكته دیگری اشاره می كند: «ما حدود 200هزار دانشجوی روانشناسی در كشور داریم كه در سال های آینده فارغ التحصیل می شوند. با فارغ التحصیل شدن این افراد، ما برای هر 300 تا 400نفر، یك روانشناس خواهیم داشت. اما نكته اینجاست كه روانشناسی در تمام حوزه ها رشد نكرده و حتی می توان گفت كه مغفول مانده است؛ یعنی درست همان بخش هایی كه میل و رغبت مردم برای آن زیاد است و مربوط به ارائه خدمات بالینی و درمانی است.» او به افزایش مشكلات روانشناختی مردم اشاره می كند: «ما با جامعه ای روبه رو هستیم كه هر قدر جلوتر می رویم به نظر می رسد كه درگیری های روان آن بیشتر شده است. در ایران میزان شیوع اختلالات روان، حدود 30درصد است، درحالی كه در كشورهای دیگر، 23 تا 25درصد است و این مسئله می تواند نكته های فراوانی داشته باشد.» به گفته صفاری نیا، روانشناسان در ایران از نظر علمی در جایگاه قابل قبولی قرار دارند و با علم روز، پیش می روند، ممكن است در ایران مانند كشورهای امارات، تركیه یا حتی آذربایجان دسترسی به منابع علمی و آزمایشگاه ها و كتابخانه ها فراوان نباشد، اما روانشناسان از سطح دانش خوبی برخوردارند و با سختگیری های وزارت علوم، در سطح بالایی قرار دارند. اما مسئله اینجاست كه روانشناسی زرد، به سراغ موضوعات علمی نمی رود: «ما در كشور با حجم عظیمی از مشكلات روبه رو هستیم و با رشد و گسترش فضای مجازی، بخش قابل توجهی از مشكلات روان در همین فضا مطرح و از سوی افرادی در همین فضا، مشاوره و به اصطلاح درمان مقطعی می شود. درحالی كه نظام نظارتی درستی وجود ندارد. متأسفانه سازمان ها و نهادهای مختلفی، پروانه ارائه خدمات روانشناسی صادر می كنند، وزارت بهداشت، قوه قضاییه، سازمان بهزیستی، سازمان نظام روانشناسی و مشاوره و... این اقدام درستی نیست و میزان خطا را افزایش می دهد.» او می گوید كه سازمان نظام روانشناسی و مشاوره فهرستی منتشر و اسامی روانشناس نماها را اعلام كرده اما كدام ارگان یا دستگاه، فعالیت شان را متوقف كرده است؟ این اتفاق درست مانند همان روندی است كه در پلیس راهنمایی و رانندگی مشاهده می شود. آنها اسامی خودروهای ناایمن را اعلام می كنند اما هیچ كس روند تولید این خودروها را متوقف نمی كند. بنابراین این چرخه ادامه دارد.

جای روانشناس در كلینیك نیست
تعرفه های خدمات روان هم مانند تمام خدمات و كالاها در هفته های گذشته افزایش قابل توجهی داشته است. هر چند كه پیش از این هم بسیاری از متخصصان روان، تعرفه هایی خارج از اعلام رسمی دولت، دریافت می كردند اما حالا براساس آنچه سازمان نظام روانشناسی و مشاوره برای امسال اعلام كرده، 30درصد به تعرفه های این بخش اضافه شده است. بر این اساس برای 45دقیقه مشاوره توسط یك دكتر روانشناس، 203هزار تومان و برای یك درمانگر با مدرك كارشناسی ارشد 140هزار تومان درنظر گرفته شده است. بررسی های میدانی اما نشان می دهد كه هم اكنون میانگین تعرفه های روانشناسی حدودا 300 تا 350هزار تومان برای 45 تا 50دقیقه مشاوره آن هم در مركز شهر و از سوی یك روانشناس با مدرك كارشناسی ارشد است.
تعرفه ها، موضوع دیگری است كه از سوی صفاری نیا مطرح می شود. به گفته او، خدمات روان، تحت پوشش بیمه نیست، مگر برخی بیمه های تكمیلی كه از سوی برخی سازمان ها ارائه می شود. به غیر از آن، مردم برای یك ساعت خدمات روانشناسی باید بین 200 تا 300هزار تومان آن هم در شرایط عادی پرداخت كنند.
برای بسیاری از خانواده ها این مبلغ بالاست، هرچند كه برای آن روانشناس یا روانپزشك این تعرفه بالا نیست و او باید هزینه های زیادی برای اجاره محل و پرداخت حقوق به سایر كاركنان و... پرداخت كند. اما به هر حال مردمی كه نیاز به خدمات روانشناسی دارند و توانایی مالی اش را ندارند، برای پاسخ به ابهامات و پرسش هایشان به سراغ روانشناسان مجازی و به اصطلاح زرد می روند و آنجا با گرفتن پیام های انگیزشی، هر چند نادرست و موقت، امید به زندگی پیدا می كنند: «مردم میل زیادی به دنبال كردن افرادی دارند كه به آنها پیام های انگیزشی می دهند و روحیه شان را بالا می برند. اینها درست مانند مُسكن عمل می كند و شاید یك روز فرد را بسازد، اما منجر به درمان نمی شود. برخی تصور می كنند با خواندن چند كتاب مشكل شان حل می شود.» صفاری نیا می گوید باید این وضعیت سر و سامان داده شود: «روانشناسی علمی هیچ وقت وارد چنین فضایی نمی شود. البته شاید لازم باشد كه ساختار جدیدی برای ارائه خدمات روانشناسی طراحی شود، موضوعات مورد نیاز مردم باید به شكل درست و علمی پاسخ داده شود، مردم هم باید در همان ابتدا، مدارك مرتبط افراد را بررسی كنند، نباید صرف پرداختن به برخی موضوعات سبب دنبال كردن این افراد در فضای مجازی شود.» به گفته او، یكی از دلایل رشد روانشناسی زرد این است كه روانشناسان رسانه ای ندارند: «جای روانشناس در كلینیك ها نیست، درحالی كه امروز شاهد هستیم كه اغلب روانشناسان، فعالیت شان محدود به كلینیك هاست. درحالی كه او باید در بحران ها، آسیب های اجتماعی و پیشگیری از آنها، در ادارات و سازمان ها و... حضور داشته باشد. بخشی از روانشناسان ما بیكار هستند درحالی كه باید از ظرفیت شان استفاده كرد.»

نكته ها
امیرحسین جلالی، روانپزشك اجتماعی:
موضوعاتی مانند روانشناسی عامه پسند و عامه گرا، در همه جای دنیا وجود دارد و همیشه هم طرفدار داشته است، اما در سال های اخیر تمایل مردم برای رفتن به سمت این نوع روانشناسی افزایش پیدا كرده است. روانشناسی زرد، گردش مالی بسیار بزرگی دارد كه گاهی غیرقابل باور است و همین موضوع سبب شده تا رشد قابل توجهی پیدا كند

علت رشد این نوع روانشناسی این نیست كه مردم دیگر حوصله درمان های طولانی مدت ندارند یا بی حوصله شده اند و می خواهند در مدت زمان كوتاه، به نتیجه برسند، بلكه مساله این است كه روانشناسی زرد، وعده های بزرگ سرخرمن می دهد. در این روانشناسی به افراد آموزش می دهد با بزرگ و متورم كردن خود، دیگران را نادیده بگیرند. آنها فرد را به فضایی می برند كه تنها خودش را ببیند

كسانی كه به سمت این روانشناس نما می روند، افراد مستاصلی هستند كه در زندگی دچار سردرگمی اند. به طور كلی، در شرایط استیصال و یاس اجتماعی روانشناسی زرد رونق بیشتری پیدا می كند، حالا هم شرایط برای میدان داری روانشناس ی زرد نسبت به سال های قبل، مستعدتر است

مجید صفاری نیا، استاد دانشگاه و روانشناس اجتماعی:
سازمان نظام روانشناسی و مشاوره فهرستی منتشر كرده و اسامی روانشناس نماها را اعلام اما كدام ارگان یا دستگاه، فعالیت شان را متوقف كرده است. این اتفاق درست مانند همان روندی است كه در پلیس راهنمایی و رانندگی مشاهده می شود. آنها اسامی خودروهای ناایمن را اعلام می كنند اما هیچ كس روند تولید این خودروها را متوقف نمی كند. بنابراین این چرخه ادامه دارد

خدمات روان، تحت پوشش بیمه نیست، مگر برخی بیمه های تكمیلی كه از سوی برخی سازمان ها ارائه می شود. به غیر از آن، مردم برای یك ساعت خدمات روانشناسی باید بین 200 تا 300 هزار تومان آنهم در شرایط عادی پرداخت كنند