اتفاق ناخوشایندی رخ داده؛ این كه قاچاقچیان و مصرف كنندگان مواد مخدر با شیوع كرونا از فعالیت خود بازنماندند. بیكاری و افسردگی و اضطراب برآمده از دل این روزها نیز بسیاری را به سمت وسوی استفاده از انواع مواد اعتیادآور سوق داده است تا به آرامشی هرچند موقت و گذرا دست یابند!

گروه اجتماعی 
اتفاق ناخوشایندی رخ داده؛ این كه قاچاقچیان و مصرف كنندگان مواد مخدر با شیوع كرونا از فعالیت خود بازنماندند. بیكاری و افسردگی و اضطراب برآمده از دل این روزها نیز بسیاری را به سمت وسوی استفاده از انواع مواد اعتیادآور سوق داده است تا به آرامشی هرچند موقت و گذرا دست یابند! جیووانا كمپلو رئیس بخش پیشگیری، درمان و بازتوانی دفتر مقابله با موادمخدر سازمان ملل متحد، دراین باره می گوید: « به دلیل همه گیری كرونا، وابستگی به موادمخدر در دنیا افزایش یافته است، لذا باید فعالیت های جمعی در كشورها برای تقویت برنامه های پیشگیری از اعتیاد انجام شود. این مهم برای رشد سلامت عمومی و تحقق جامعه سالم سودمند است. » هرچند در كشور ما آماری رسمی در رابطه با افزایش مصرف مواد مخدر در دوران كرونا موجود نیست اما كارشناسان معتقدند در ایران نیز همانند سایر نقاط جهان عوارض روحی و روانی ناشی از فشارهای اقتصادی و قرنطینه و كاهش فعالیت های اجتماعی و از طرفی افزایش  تولید مواد مخدر صنعتی داخلی در سایه كاهش قاچاق مواد، حتما بر بالا رفتن مصرف مخدرها به ویژه در بین جوانان تأثیرگذار بوده است.
 دلایل افزایش مصرف مواد مخدر در ایام كرونا
رضا تویسركان منش، مدیركل درمان و حمایت های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر تأكید می كند:با كاهش چشمگیر پروازها و حمل ونقل بین المللی در ایام كرونا امكان ترانزیت مواد مخدر در كشورهای مختلف ازجمله ایران كاهش یافته است كه این خود بر بالا رفتن قیمت مواد تأثیرگذار است،  اما علی رغم گران شدن مواد اولیه مخدرها، قاچاقچیان بیكار ننشسته و به فكر تولید مواد صنعتی همچون هروئین تزریقی، شیشه و كراك در داخل افتاده اند. افزایش تولید این مواد طبیعتا افزایش مصرف را در پی داشته است. فرزانه سهرابی، معاون اجتماعی مؤسسه كادراس ( مركز تحقیقات، رهیافت و مطالعات بین المللی مواد مخدر ) نیز با اشاره به همین محدودیت های هوایی و كند شدن روند عرضه و افزایش تقاضا و به تبع آن بالا رفتن قیمت بسیاری از مواد می گوید: « در ایران به دلیل محدودیت در قاچاق تریاك و افزایش قیمت آن، برخی مصرف كنندگان از تریاك روی به مصرف هروئین آورده اند كه هم ارزان تر است و هم قدرت نشئگی بالاتری دارد. » وی این اختلال در زنجیره عرضه مواد و روی آوردن به مواد تولیدی منطقه ای به عنوان جایگزین مواد قاچاق را متوجه كشورهای دیگر نیز می داند و می گوید: « به عنوان مثال ذائقه مردم اروپا در مصرف مواد كوكائین و هروئین است كه بیشتر این مواد از طریق قاچاق وارد كشورهای اروپایی می شود، اما درنتیجه همه گیری كرونا و اختلال در عرضه و قاچاق آن ها، مصرف كنندگان روی به مصرف موادی مانند كانابیس آورده اند كه دسترسی راحت تری به آن دارند، به همین دلیل قیمت این ماده با افزایش روبه رو شده است. » 
تویسركان منش، مدیركل درمان و حمایت های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر كاهش ظرفیت پذیرش در كمپ های ترك اعتیاد به منظور حفظ فاصله گذاری اجتماعی و از سوی دیگر، مراجعه كمتر معتادان به مراكز درمانی و مطب ها از ترس ابتلا به كرونا، دسترسی معتادان به درمان های دارویی را با مشكل مواجه كرده و وابستگی آنان به مواد مخدر را افزایش داده است. بی تردید در سایه كنترل و درمان بیماران كرونایی، بحث درمان معتادان برای سیستم بهداشت و درمان كشور به حاشیه رفته است  كه این خود می تواند یكی از دلایل افزایش اعتیاد در این ایام باشد.  مدیركل درمان و حمایت های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر، بیكاری را یكی دیگر از دلایل افزایش اعتیاد در روزهای كرونایی می داند: « نگرانی اقتصادی، افسردگی، اضطراب و مشكلات اجتماعی و فرهنگی، همگی ناشی از این بیكارشدن هاست. بیكارشدگان به خیال خودشان برای این كه از این فشار روحی و روانی خلاص شوند، به الكل و مواد مخدر روی می آورند، اما از چاله به چاه می افتند» و درنهایت این كه قرنطینه های اجباری باعث شده دست بسیاری از معتادان رو شود، معتادانی كه پیش ازاین، اعتیادشان از دید خانواده ها پنهان بوده است.   
 جوانان و نوجوانان طعمه سوداگران مواد مخدر در فضای مجازی 
البته می توان به موارد دیگری هم اشاره كرد، این كه كمتر جوان و نوجوانی است كه این روزها به فضای مجازی آشنایی و البته دسترسی نداشته باشد. در شرایطی كه كرونا باعث شده بسیاری از فروشندگان مواد مخدر سروكله شان در پاتوق های حضوری كمتر پیدا شود، بستر فضای مجازی به جولانگاهی مطلوب برای این افراد و تبلیغ انواع مواد اعتیادآور بدل شده است. معاون اجتماعی مؤسسه كادراس، فضای مجازی را بستری می داند كه به دلیل حضور گسترده و درعین حال پنهان نوجوانان و جوانان در آن، برای سودجویان و قاچاقچیان انواع مواد بسیار سودآور و مطمئن است:«افراد فعال در حوزه قاچاق مواد مخدر ، نوجوانان و جوانان را از طریق فضای مجازی ترغیب می كنند كه مصرف برخی از مواد اعتیادآور نیست تا از این طریق آن ها را وارد زنجیره عرضه و تقاضای مواد كنند، چراكه نوجوانان و جوانان به عنوان افرادی كه دارای سن كمی هستند و در صورت ابتلای به اعتیاد سالیان سال ممكن است مواد مصرف كنند، به عنوان مشتریان دائمی برای فروشندگان و قاچاقچیان مواد سودآوری بالاتری دارند. » 
 حدود 2 میلیون و 800 هزار معتاد رسمی در كشور 
طبق آمار رسمی، حدود 2 میلیون و 800 هزار معتاد رسمی در كشور داریم و تخمین زده می شود كه یك میلیون و 400 هزار معتاد نیز شناسایی نشده باشند. همچنین بیش از 64 هزار معتاد متجاهر و بیش از یك میلیون و 600 هزار نفر معتاد كه به صورت تفننی مواد مخدر استفاده می كنند، در كشور وجود دارد.  اصغر اصلانی، معاون مقابله با عرضه و امور بین الملل ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز می گوید:  بر اساس آخرین شیوع شناسی در سال 1396 از جمعیت 15 سال تا 64 سال 5.4 درصد جمعیت كشور با این معضل دست به گریبان هستند. وی بابیان این كه امروز  بیش از 800 نوع از انواع مواد مخدر روانگردان در كشورهای اروپایی تولید می شود، توضیح می دهد: 
« با توجه به اقدام های پیشگیرانه در زمان حاضر بیش از 5 تا 6 نوع آن در كشور وجود ندارد و آن هم با اقدامات، اطلاع رسانی و آگاه سازی در حال كنترل هستیم. » 
 در ایام كرونا مصرف سیگار، الكل و قلیان بیش از مواد بوده است 
«فرید براتی سده»، مدیركل دفتر پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی كشور  به منظور واكاوی جریان اعتیاد در كشور پس از كرونا و دلایل گرایش به مخدرها و ضرورت مباحث پیشگیری، نكاتی را مطرح می كند. «براتی سده» بابیان این كه یكی از راه هایی كه برخی افراد در شرایط تنش و استرس و به هم خوردن بهداشت روانی شان به آن روی می آورند، مصرف موادی است كه آنان را تخدیر كند به « رسالت » می گوید: « این گرایش تنها در مورد انواع مواد مخدر نیست بلكه سیگار، الكل و قلیان و درواقع هر آنچه بتواند به آن ها كمك كند تا اوضاع را كنترل كرده و خود را با آن انطباق بدهند شامل می شود. به این رفتار مقابله منفی یا از عقده برآمدن منفی می گویند . در ایام كرونا احتمال دارد این رفتار بیشتر شده باشد اما بیش از آنكه به صورت مصرف مواد باشد، به شكل استعمال سیگار و مشروبات خود را نشان می دهد. البته من آماری ندارم تا بخواهم به صراحت بگویم مصرف مواد افزایش یافته است یا خیر اما منطقا می پذیریم كه مصرف سیگار، الكل یا قلیان ممكن است بیشتر شده باشد. » 
 آثارسوءمصرف مخدرها وروان گردان ها بر عملكرد سیستم مغزی
وی با اشاره به این كه مواد مخدر و روان گردان ها بر روی سیستم مغزی ما به عنوان سیستم فرمانده بدن اثر سوء دارند، در رابطه با آثار كوتاه مدت و درازمدت این مصرف عنوان می كند: 
« بخشی از این آثار، كوتاه مدت است یعنی به محض این كه مصرف انجام می شود در كنار آن لذت و تخدیر اولیه، آثار سوء خود را نشان می دهد. آثاری همچون گیجی، عدم توانایی در تصمیم گیری یا گرفتن تصمیمات اشتباه، رفتارهای بدون برنامه و حساب نشده، رفتارهای پرخطر جنسی، سرعت سرسام آور در رانندگی و خودزنی یا دیگر زنی و خودكشی یا دیگر كشی.  همچنین برخی افراد كه از مواد توهم زایی نظیر  ال اس دی(LSD) یا  دی ام تی ( DMT) استفاده می كنند، ممكن است به رفتارهای پرخطری دست بزنند كه منجر به از دست دادن جانشان شود مانند باز كردن در خودرو در زمان رانندگی و پرتاب خود به بیرون. مصرف مواد مخدر آثار سوء درازمدتی نظیر از دست رفتن توان حافظه و پتانسیل توجه و دقت، ناتوانی در تصمیم گیری، از دست رفتن توان بدنی به لحاظ جسمی و جنسی و بحران های اقتصادی و خانوادگی نیز به همراه دارد.  برخی افراد ممكن است احساس كنند مصرف مواد برای تقویت قوای جنسی خوب است اما اثر آن در درازمدت عكس این تصور اشتباه است و فردی كه مصرف مواد مخدر دارد از لحاظ جنسی كاملا ناتوان می شود. همچنین برخی خانم ها تحت تأثیر تبلیغات آرایشگاه ها گمان می كنند مصرف مواد باعث سفیدی یا جوان ترشدن پوستشان می شود اما واقعیت این است در درازمدت چهره آنان پیرتر و شكسته تر شده و زیبایی از آن گرفته می شود.  صورت مصرف كنندگان شیشه بعد از مدتی كاملا می شكند یا زخم ها و كرش هایی در آن پدیدار می شود. » 
 پیشگیری؛ یك اصل مهم 
مدیركل دفتر پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی كشور با تأكید بر این كه امكان دسترسی به مواد مخدر در همه جا فراهم است، پیشگیری را در كاهش آسیب ها یك اصل مهم دانسته و می گوید:«پیشگیری وضعی یعنی هم پیشگیری به لحاظ آموزش و آگاهی بخشی و هم پیشگیری محیطی. خوشبختانه در حال حاضر دستگاه های مختلفی در حوزه پیشگیری واردشده اند. به عنوان مثال طرح یاری گران زندگی كه ستاد مبارزه با مواد مخدر از آن حمایت می كند. یا  قبل از كرونا و در زمان باز بودن مدارس، طرحی كه از سوی نیروی انتظامی در اطراف مدارس برای برخورد با قاچاقچیان و فروشندگان خرد اجرا می شد، ازجمله این اقدامات پیشگیرانه هستند، اما نكته مهم این كه برنامه های پیشگیری باید مبتنی بر شواهد علمی باشد یعنی اثربخشی آن واقعا سنجیده شود و چنانچه برخی از این برنامه ها فاقد اثربخشی ارزیابی شد، اجرای آن متوقف شود، چراكه در بحث پیشگیری، منابع مالی ما محدود است لذا باید درست و به موقع هزینه كنیم. » 
«براتی سده» در خصوص فعالیت های پیشگیری كه در كشور و سازمان بهزیستی در حال انجام است، می گوید: «  كارزارهای  رسانه ای كه از سال گذشته تابه حال علی رغم بحث كرونا در مورد مصرف موادی مثل گل و شیشه در سطح كشور داشتیم. طرحی به نام پازك داریم در رابطه با  زنان و كودكانی كه از خانواده های معتاد هستند و در محله های پرخطر زندگی می كنند. همچنین طرحی را در بهزیستی داریم به نام طرح كیان برای پیشگیری از مصرف مواد در ادارات كه این ها هر ازگاهی تست می شوند و چنانچه فردی برای درمان داوطلب بود، هزینه های او را پرداخت می كنیم. در همین طرح، آموزش هایی برای كارمندان ادارات داریم تا بتوانند در شرایط استرس زای محیط كار، خود را كنترل كرده و  بهره وری شان را افزایش دهند. ما در رابطه با مصرف مواد مخدر و تخدیر كننده و آثار سوء آن ها از فضای مجازی به خوبی استفاده كردیم.  پیام های كوتاه یك و نیم دقیقه ای را بدون این كه اشاره كنیم این ها را بهزیستی یا دستگاه های دیگر تهیه كرده اند در فضای مجازی به اشتراك می گذاریم  كه با استقبال بسیار خوبی مواجه شده است. همچنین خط ملی اعتیاد با شماره 09628 یك خط كشوری است كه مردم تماس می گیرند و در مورد علائم مصرف مواد در فرزندانشان و مراكز درمانی دارای مجوز از بهزیستی و وزارت بهداشت راهنمایی می گیرند.» 
 عمده مصرف كنندگان در سنین جوانی هستند
«براتی سده» این اقدامات پیشگیرانه را باهدف كاهش گرایش به مصرف مواد مؤثر دانسته و بابیان این كه مواد مخدر تمام گروه های سنی را درگیر كرده است، می گوید:«ما سالمند بالای 65 سال داریم كه مصرف كننده است یا دختر و پسر نوجوان گرفتار مواد نیز داریم اما عمده مصرف كنندگان ما در سنین جوانی بین 20 تا 35 و 40 سالگی هستند یعنی درست در سنین باروری و البته بیكاری هم به لحاظ اقتصادی می تواند برای جامعه مشكل ساز باشد و به لحاظ روانی افراد را به مواد وابسته كند. »
 كنجكاوی و حس ناامیدی، دو عامل گرایش جوانان به سمت مواد
«سعید صفاتیان»، پژوهشگر مواد مخدر هم می گوید:اگر بخواهیم علت های شخصی، خانوادگی و اجتماعی گرایش جوانان و نوجوانان به سمت مصرف مواد روان گردان را برشماریم، به نزدیك 200 علت می رسیم. «صفاتیان» در گفت وگو با «رسالت» دو، سه دلیل اصلی این مهم را این گونه عنوان می كند: «اولین علت، بحث كنجكاوی است. جوان و نوجوان درنتیجه كنجكاوی كه فلان ماده روان گردان زرد و قرمز و آبی رنگ چیست و چه فرقی با سایر مواد دارد، به دنبال مصرف آن ها می رود.  دومین دلیل حس ناامیدی است كه در جوانان در شرایط كرونا ایجاد شده است. این معضلی كه نه تنها در ایران بلكه در همه جای دنیا به وجود آمده است، جوانان را اذیت كرده و آنان را به سمت مصرف مواد سوق می دهد و سومین دلیل نیز  قیمت مواد و دسترسی به آن و قوانینی كه برای مجازات وجود دارد و بحث های پیشگیری و میزان اثربخشی آن است.» 
 كرونا و الگوهای جدید مصرف
«صفاتیان» آمار و ارقامی از مصرف مواد روان گردان در كشور ندارد، چراكه اساسا چنین آماری موجود نیست تا در خصوص افزایش یافتن یا نیافتن آن در ایام كرونا بتوان اظهارنظر كرد، بااین حال می گوید:
 «به طوركلی آنچه كه سازمان های بین المللی در طول یك سال گذشته و همزمان با همه گیری كرونا از آن صحبت می كنند، این است كه یك تغییر در الگوی مصرف و  قیمت مواد و به تبع آن میزان مصرف مواد در دنیا به وجود آمده است. گران تر شدن حمل ونقل ها و تولید كمتر، هزینه های بیشتری برای قاچاقچیان به همراه دارد و درنتیجه قیمت مواد افزایش یافته است و دوم این كه زمان بیكاری افراد مخصوصا نوجوان ها و جوان ها و خلوت و تنهایی آن ها بیشتر شده است،درنتیجه مقداری الگوهای مصرف در دنیا به هم ریخته و به سمت  الگوهای جدیدتر رفته است. »
به تازگی در شبكه های اجتماعی فیلمی دست به دست می شود مبنی بر عرضه ماده مخدر شیشه در رنگ های مختلف و جذاب تا بتوانند گروه های كم سن و سال را فریب داده و به این مواد آلوده كنند.  
 پایه تمام مواد روان گردان ها شیشه است 
این پژوهشگر مواد مخدر پایه تمام روان گردان ها را شیشه می داند و تولید آن ها در رنگ های مختلف را تنها تبلیغات جدید قاچاقچیان برای ایجاد رقابت بین انواع مواد و افزایش گرایش مصرف كنندگان برای خرید آن ها عنوان كرده و تأكید می كند :« زمانی كه می گویید شیشه، مشخص است شما با چه ماده ای سروكار دارید اما با تغییر نام آن به روان گردان زرد و آبی و قرمز و تعریف نوع خاصی از اثربخشی برای آن، یك بازار عرضه و تقاضای جدیدی ایجاد می كند كه تعداد مصرف كنندگان مواد از این طریق بالا می رود.  این موضوع من را یاد حدود 20 سال پیش می اندازد؛ زمانی كه وقتی ال اس دی كه یك ماده توهم زا و به صورت تمبرهای كوچك یك سانت در یك سانت  است به بازار آمده بود.  این ماده در الگوها و مدل های مختلف وارد بازار شد و ما اكنون بیش از 700 تا 800 نوع رنگ و مدل ال اس دی در دنیا داریم. شاید در مورد شیشه نیز قاچاقچیان دارند همین رویه را در پیش می گیرند و آن را تحت عناوین مختلف در جامعه تست می كنند تا ببینند شرایط به چه صورت است، اما واقعیت این است كه پایه اصلی همه این ها شیشه یا افدرین یا آمفتامین است. متأسفانه  یكی دو سال است افغانستان دارد از افدرین برای تولید شیشه استفاده می كند كه توانسته از این طریق قیمت مواد روان گردان را پایین بیاورد.  یعنی دیگر نیازی به تولید به صورت صنعتی نیست و این را دارد به صورت طبیعی تولید می كند.  ازلحاظ علمی و سطح عوارض همه این ها یك اسم بیشتر ندارند هرچند ممكن است برای جلب نظر و كنجكاوی مشتری نام های خاصی بر روی آن ها بگذارند. »
 اختلال شخصیت در افراد گرفتار مواد مخدر و روان گردان  
هریك از این مخدرها تحت هر نام و عنوانی، آثار سوئی دارند كه شامل عوارض جسمی و روانی است و قابل كتمان نیست كه در كوتاه مدت و درازمدت اثرات خود را می گذارد. «صفاتیان» در این رابطه خاطرنشان می كند:«عوارض جسمی آن تأثیراتی است كه بر روی قلب و ریه می گذارد و احتمال دارد نارسایی كلیوی ایجاد كند. چنانچه فرم تزریقی  استفاده شود، می تواند در محل تزریق مشكلاتی ایجاد كند. در مصرف كننده های تزریقی بیماری های عفونی مثل هپاتیت یا ایدز به راحتی انتقال پیدا می كند.  برای افرادی كه مصرف های استنشاقی دارند، تأثیر زیادی بر روی سیستم های بینایی و حتی چشایی آنان می گذارد،  اما عوارض روانی مصرف روان گردان ها مهم تر است  كه شامل: تغییرات در خلق وخو و ایجاد اضطراب و افسردگی می شود. افسردگی های این دسته از افراد معمولا  مقاوم به درمان است یعنی با هر دارویی به راحتی قابل كنترل نیست و شاید دو، سه سال طول بكشد تا درمان شود. همچنین این ها افرادی هستند كه نسبت به جامعه، خانواده و یا همسرشان بدبین هستند. در بسیاری از موارد این شك و بدبینی منجر به درگیری و طلاق می شود. افراد گرفتار روان گردان دچار توهم های مختلف اعم از بینایی ، شنوایی، چشایی و  هذیان می شوند. به عنوان مثال فرد گمان می كند روی بدنش عقرب راه می رود یا در معده اش مار است.  این عوارض باعث می شود این افراد آن قدر اختلال شخصیت پیدا كنند كه دیگر نتوانند در جامعه به عنوان یك فرد عادی كار كنند یا به زندگی شان برسند. »  
 برنامه های پیشگیری باید قوی شود 
وی با تأكید بر لزوم قوی تر شدن برنامه های پیشگیری عنوان می كند : « دسترسی به این مواد در جامعه راحت است. البته پلیس بسیار  زحمت می كشد و دستگیری های زیادی دارد. در فضای مجازی كه این مواد پخش می شود، پلیس  بسیاری از مراكز توزیع مواد روان گردان و به اصطلاح  آشپزخانه ها را تعطیل كرده  است.  سیستم قضائی برخورد بسیار شدیدی می كند و اصلاح قانون به ضرر قاچاقچیان شده است  اما به هر صورت شرایط جامعه یكسری جوانان را به سمت مصرف مواد سوق می دهد و آنان  به سراغش می روند.  اینجاست كه بحث اهمیت برنامه های پیشگیری خود را نشان می دهد.  این برنامه ها كمرنگ است و باید قوی تر از این ها باشد. »  

|