13روز پیش كه سرپرست دفتر امور آسیب دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی از ثبت اطلاعات هویتی كودكان كار با اسكن عنبیه خبر داد درواقع خبری كهنه و سوخته را تكرار كرد چراكه سال99 نیز رئیس وقت سازمان بهزیستی كشور دقیقا اجرای همین برنامه را وعده داده بود.
نویسنده مریم خباز - گروه جامعه
اسكن عنبیه و ثبت اطلاعات هویتی از این طریق، راهی برای شناسایی و ساماندهی كودكان كار و خیابان است، آن هم ساماندهی ای كه دست كم 20سال از آن حرف زده شده، ولی به نتیجه ای نرسیده است.

اگر طرح ها و الگو های مداخله ای كه عملا از سال1378 در كشورمان در دستوركار نهاد ها و سازمان های مختلف قرار گرفت، بشماریم حداقل به 9 طرح عمده می رسیم كه هیچ كدام از آن ها به ساماندهی كودكان كار و خیابان منجر نشدند بلكه حتی ورق برگشت و به دلایل گوناگون، تعداد این كودكان روندی صعودی را در پیش گرفت. این در حالی است كه طبق برنامه ششم توسعه، پدیده كودكان كار یكی از آسیب های اولویت دار كشور است و تا پایان اجرای برنامه یعنی امسال باید به كاهش 25درصدی جمعیت این كودكان منجر شود. البته در این پنج سال هیچ مسئولی پاسخ نداد كه تعداد دقیق كودكان كار و خیابان چقدر است كه بعد از انقضای برنامه باید 25درصد از آن كم شود.

طرح هایی كه راه به جایی نبرد

اولین قدم رسمی برای ساماندهی یا مداخله در پدیده كودكان كار مربوط به 23سال قبل است. در سال78 مراكز «جمع آوری، شناسایی و هدایت متكدیان و كودكان خیابانی» توسط بهزیستی و با همكاری شهرداری و نیروی انتظامی در شش استان كشور اجرا شد. در همان سال «مراكز شناسایی، تشخیص و جایگزینی كودكان خیابانی» نیز كلید خورد، ولی در 28استان گسترش یافت. در سال78 همچنین طرح «خانه سبز و خانه ریحانه» اجرا شد كه در آن شهرداری مجری و پلیس، همكار آن بود. در این خانه ها دختران و پسران كار و خیابان نگهداری می شدند، اما در سال81 كه بهزیستی این خانه ها را تحویل گرفت به دلایلی ازجمله هزینه های زیاد تعطیل شد.

در سال81، اما طرح «مهمانسرای سلامت كودكان خیابانی» به اجرا درآمد كه این بار بهزیستی با همكاری سمن ها كار را پیش می برد. این مهمانسرا ها فضایی برای اقامت شبانه كودكان و آموزش مهارت های زندگی و حرفه ای به آن ها بود. در همین سال همچنین طرح «ساماندهی 20 هزار كودك خیابانی» در سراسر كشور آغاز شد كه بهزیستی این كودكان را به مراكز مختلف ازجمله كانون اصلاح و تربیت یا كمیته امداد معرفی می كرد.
در سال82، اما رویه ها كمی ملایم تر شد و در همكاری بهزیستی با سمن ها، طرح مهمانسرا ها تكمیل شد كه هدفش آموزش كودكان، كارفرمایان و آموزش به جامعه برای مشاركت در امور كودكان خیابانی بود. دو سال بعد، ولی دوباره رویه تغییر كرد و در طرحی به عنوان «ساماندهی كودكان خیابانی» وظایف تكه پاره و به 11دستگاه دولتی محول شد.

هشت سال بعد و در سال92 نیز در این حوزه ادبیاتی متفاوت به كار گرفته شد و با تاسیس «مراكز حمایتی و آموزش كودك و خانواده» در مواجهه با كودكان كار رویكرد خانواده محور در پیش گرفته شد؛ و درنهایت در سال 99طرح «حمایت اجتماعی از كودكان كار و خیابانی» به اجرا درآمد كه رویكردی دوستدار كودك داشت و هدفش شناسایی، جذب، انتقال، توانمندسازی، هدایت و نظارت این كودكان بود.

علت شكست ها چه بود؟

اما چرا با وجود این همه طرح، هنوز كار كودك در كشورمان پایان نیافته و كودكان كار و خیابان به عنوان یكی از آسیب های اجتماعی و از مصادیق روشن نابرابری، پیش چشم مردم رژه می روند؟ پاسخ این پرسش را مركز پژوهش های مجلس در تحقیقی كه نتایج آن را در شهریور امسال جمع بندی كرده، داده است. براساس بررسی كارشناسان این مركز، به طور عمده 9 دلیل برای این ناكامی ها وجود دارد كه می توان آن ها را این گونه بازخوانی كرد: عدم پوشش انواع مختلف كودكان كار و خیابان، غلبه رویكرد جمع آوری بر جذب تقلیل توانمندسازی این كودكان به كمك های مالی غلبه نگاه كوتاه مدت به توانمندسازی به جای نگاه فرآیندی به پدیده كار كودكان، بی تناسبی میان منابع و مسئولیت ها، تحت پوشش نبودن كودكان كار اتباع نبود اجماع در مورد نحوه مواجهه با این كودكان، نبود ارتباط صحیح سازمان های مردم نهاد با نهاد های دولتی و سرانجام، بی توجهی به ریشه های بروز پدیده كودكان كار و خیابان.

ساماندهی، میسر است؟

ناكامی هایی كه تاكنون در كشورمان در حوزه ساماندهی كودكان كار و خیابان تجربه شده ذهن را درگیر این پرسش می كند كه آیا اساسا ساماندهی این كودكان شدنی است؟ مركز پژوهش های مجلس در تحقیق اخیر خود می گوید «بله»، اما به شرط اقدامات عملی در چند حوزه. براساس تعریف سازمان بین المللی كار، كودك كار كسی است كه دست به كار هایی می زند كه او را از كودكی، توانایی، منزلت و تحصیل محروم می كند و بر رشد جسمی و روحی وی اثرات منفی می گذارد. كودك خیابان نیز كسی است كه خیابان برای وی، خانه یا منبع معاش است و كسی به اندازه كافی از او سرپرستی یا محافظت نمی كند. با این تعریف، كارشناسان مركز پژوهش های مجلس نشان می دهند كه ساماندهی این كودكان تا چه اندازه پیچیده و تخصصی است. البته آن ها تاكید دارند كه چرایی زایش پدیده كار كودك نیز موضوعی بنیادی است كه تلاش در سطوح مختلف را می طلبد؛ ازجمله در سطح كلان با مهار مهاجرت، تورم، ركود اقتصادی، حاشیه نشینی و.... در سطح میانی با رصد و مداخله در نابسامانی های خانوادگی این كودكان و در سطح فردی با تمركز بر ویژگی ها و مشخصات كودك كار، یعنی مسائلی كه همه در كنار هم باعث بروز این آسیب اجتماعی اولویت دار در كشورمان شده است.

روزنامه جام جم