پنج سال پس از زلزله ای كه در شامگاه 21 آبان ماه سال 1396، سرپل ذهاب، ازگله، قصرشیرین و ... را زیر و رو كرد، به بازخوانی آنچه كه مدیریت بحران باید در آن ایام انجام می داد، پرداخته ایم؛ آسیب شناسی مدیریت بحران یك زلزله كه با برخی از ناگفته ها از سوی مدیران وقت بحران همراه شده است.
به گزارش ایسنا، شامگاه یكشنبه 21 آبان ماه سال 1396 بود كه زمین لرزه ای با قدرت 7.3 ازگله، سرپل ذهاب، تازه آباد و بسیاری از نقاط كرمانشاه را لرزاند. زلزله ای كه شدت آن به حدی بود كه در ایلام، كردستان، آذربایجان غربی، همدان، آذربایجان شرقی، اردبیل، گیلان و .... و حتی بخش هایی از عراق هم احساس شد، اما برای ساكنان كرمانشاه شبی آخرالزمانی را رقم زد.
بر همین اساس طی اولین اقدامات، دقایقی پس از این زلزله تیم های ارزیاب به مناطق زلزله زده اعزام شده و مدیریت بحران به تمامی دستگاه های امدادی در استان كرمانشاه و استان های معین آن دستور آماده باش صددرصدی صادر كرد. با گذشت كمتر از یك ساعت، گزارش ها از وقوع حادثه ای هولناك خبر می داد و سازمان مدیریت بحران كشور اعلام كرد كه بیشترین خسارت ناشی از زلزله در مناطق ثلاث باباجانی، جوانرود، سرپل ذهاب و ازگله بوده است. در عرض چشم به هم زدنی چندین شهر و صدها جان و هزاران زندگی دستخوش تغییرات بسیار شد. زلزله ای كه برابر آمارهای رسمی 621 كشته، صدها بی خانمان و بیش از هفت هزار مصدوم بر جای گذاشت.
حالا پنج سال از آن شب ها و روزهای آخرالزمانی گذشته است، از روزهایی كه چشم یك ایران به اخبار سرپل ذهاب، ازگله، ثلاث باباجانی، جانرود، كرند و ... دوخته شده بود و پای مسئولان زیادی را به مناطق زلزله زده بازكرده بود. روزهایی كه بالگردها بر آسمان ویرانه های باقی مانده از شهر پرواز می كردند و مردم بسیاری از سراسر ایران خود را به میان هموطنان زلزله زده شان رسانده بودند. اما در آن روزها چه كارهایی انجام نشد و اگر به آن روزها بازگردیم، مدیران وقت بحران كشور كدام بخش از مدیریت خود در بحران این زلزله را اصلاح خواهند كرد. این پرسشی است كه ایسنا در پنجمین سالگرد زلزله كرمانشاه از مدیران وقت بحران كشور مطرح كرده است.
اسماعیل نجار، رئیس وقت سازمان مدیریت بحران كشور در گفت وگو با ایسنا درباره اقداماتی كه پس از وقوع آن حادثه صورت گرفت می گوید:«خداوند جانباختگان حادثه زمین لرزه كرمانشاه را كه 621 نفر بودند رحمت كند. در این زمین لرزه 7 هزار و 817 نفر هم مجروح شدند. این حادثه بزرگ و دلخراشی بود اما در هیچ كجای این حادثه عظیم و دلخراش، نمی توان گفت كه كم كاری شده یا مشكلی داشتیم. حادثه در ساعات ابتدایی شب و در تاریكی مطلق رخ داد. حدود 9 ساعت پس از وقوع این حادثه نیز منطقه در تاریكی بود با این وجود عملیات امدادونجات با سرعت خوبی انجام شد. در این مناطق حدود هزار و 930 روستا، هفت شهرستان و هشت شهر قرار داشت و كار بزرگی انجام شد.»
نجار ادامه می دهد: «این به آن معناست كه در كوتاه ترین زمان ممكن بحث اولیه نجات به خوبی انجام شده است. آن روز برای من عملیات فتح المبین را تداعی می كرد. ما این مجروحان را از هوا و زمین انتقال دادیم در حالی كه بیمارستان های منطقه در سرپل ذهاب، اسلام آباد و ثلاث باباجانی از دست رفته بودند. بر همین اساس مجروحان را به كرمانشاه، تهران و همدان منتقل كردیم. یعنی با حساب سرانگشتی مجروحان حدود 250 كیلومتر به صورت میانگین و متوسط طی كرده تا به مراكز درمانی منتقل شوند. این فاصله كم نیست.»
رییس وقت سازمان مدیریت بحران كشور اظهار می كند: «زمانی كه در جلسات این گزارش را به برخی از مجامع بین المللی ارائه كردیم می گفتند كه این اقدامات قابل توجهی است. ما همان شب هماهنگی های لازم را انجام دادیم و قرارگاه خاتم كه در آن جا پروژه ای با بیش از هزار دستگاه ماشین آلات سبك و سنگین اجرا می كرد پای كار آمده و ما تمام این تجهیزات را از آن پروژه روانه مناطق زلزله زده كردیم. پایگاه ابوذر ارتش نیز پای كار آمد و در كنار آن امدادگران جمعیت هلال احمر و عوامل اورژانس نیز حضور داشتند.»
مشكلاتی كه درپی حضور مردم در مناطق زلزله زده ایجاد شد
نجار البته به مشكلاتی كه درپی حضور مردم در این مناطق ایجاد شد نیز اشاره كرده و می گوید: «نكته حائز اهمیت این است كه نمی توان عواطف و احساسات مردم را نادیده گرفت. مردم ما دلسوز هستند و علیرغم عدم نیاز به كمك آن ها، به دنبال این بودند كه در منطقه حادثه دیده حاضر شوند. با این وجود ضمن سنگ تمامی كه گذاشتند مشكلاتی هم ایجاد شد چرا كه امكان امدادرسانی و سرعت را از ما گرفت. اگر در حوادث مردم عزیز گوش به زنگ باشند و توجه كنند بسیار حائز اهمیت خواهد بود. امكانات در اختیار حادثه دیدگان قرار گرفت و در این زمینه نیز نقص و نقصانی ندیدیم. بعضا مشكلاتی پیش می آمد كه از دید ما جزیی بود اما بزرگش می كردند. مثلا چادر روی چاله نصب شده بود كه در زمان بارندگی در آن ها آب رفته بود. زمانی كه حادثه ای به این وسعت اتفاق می افتد شاهد مشكلات اندكی هم هستیم.»
وی ادامه می دهد: «به طور كلی نه كه نقصی نبوده باشد اما قابل توجه نبوده است. آن همه زحمات و تلاش دستگاه های اجرایی و... برای این بوده كه آلام مردم كم شود. به نظرم اگر بخواهم یك مورد از تجارب این زلزله را بازگو كنم، این است كه پس از زلزله كرمانشاه ضرورت ساماندهی كمك های مردمی خیلی بیشتر از قبل احساس شد و ما از این تجربیات در قانون جدید مدیریت بحران هم استفاده كردیم. اینكه بالاخره بتوان از این مهر و نوع دوستی كه مردم عزیزمان دارند طوری بهره بگیریم كه مزاحمتی هم در امدادرسانی ایجاد نشود.»
نجار برخی از موارد را نیز زیاده خواهی توصیف كرد و گفت: «ما تمام امكاناتمان را برای مردم بسیج كرده بودیم و با وجود اینكه امكانات خوبی توزیع شده بود، اما گاهی با برخی زیاده خواهی ها نیز مواجه بودیم، ما شرایط زلزله زدگان را درك می كنیم و خود را همراه آنان و همدرد آنان می دانستیم، اما مواردی كه مثلا یك نفر درخواست پنج چادر كرده بود و وقتی با خواسته اش موافقت نشده بود، مصاحبه كرده و گفته بود كه اینجا هیچ امكاناتی به ما نمی دهند. همچنین متاسفانه برخی از مناطق دیگری برای سوء استفاده آمده بودند. در همه حوادث چنین اقشاری هم هستند كه اختلال و بی نظمی ایجاد می كنند و من معتقدم كه باید از ورود افراد این چنینی به مناطق زلزله زده و به طوركلی متاثر از حوادث طبیعی جلوگیری شود.»
نجار می افزاید: «من قطعی چند ساعته آب و برق پس از زلزله ای با این وسعت و قدرت را نقص نمی دانم، خب این در حادثه رخ داده و بلافاصله اقدامات برای جبران و حل مشكل آغاز شده بود، شما ببینید كه ابعاد حادثه گسترده بود و اگر قرار بود هیج مشكلی وجود نداشته باشد كه نمی شد اسم آن را حادثه یا بحران گذاشت. تا آن جایی كه حضور ذهن دارم طی 48 ساعت بیش از 82 درصد از آن جایی كه زندگی بود برق داده شد و علی رغم اینكه سفره های زیرزمینی جابه جا شده بود ضمن تامین آب با تانكر و بطری مشكلات كمتر شد. ما طی هر روز به هر حادثه دیده سه لیتر آب دادیم و در این زمینه مشكلی وجود نداشت. به طوركلی هر لحظه مشكلات از لحظه قبل كمتر می شد. البته نباید پس لرزه ها را هم فراموش كنیم كه خود مشكلاتی را ایجاد كرده بود.»
از استان های دیگر خود را زلزله زده معرفی كردند!
وی می گوید: «بازسازی هم در كوتاه ترین زمان ممكن آغاز شد و در خود سرپل ذهاب خانه ها 1.1 ارتفاع داشت اما بعد از بازسازی 3.9 ارتفاع داشت. یعنی علیرغم خرابی سه واحد هم روی آن آمد. طی یك سال پس از وقوع زلزله به جز در منطقه سرپل ذهاب مشكل مسكن نداشتیم. 218 خانوار هم از استان های دیگر آمده بودند كه درخواست داشتند مثل یك حادثه دیده با آن ها برخورد شود كه با دستگاه قضایی هماهنگ شد و این مسئله جمع شد. تعداد كثیری هم مستاجر بودند كه كانكس به آن ها داده شد و آن ها هم می خواستند كه با آن ها مثل مالكان برخورد شود، خب این ها مواردی است كه باید طبق قانون با آن رفتار شود.»
رئیس پیشین سازمان مدیریت بحران كشور به موضوع خبررسانی نیز اشاره كرد و گفت: «در ما زمان وقوع زلزله كرمانشاه شاهد اوج فعالیت شبكه های اجتماعی بودیم، در اینجا ما مشكلی دیگری را نیز احساس كردیم و آن كمبود خبرنگاران حرفه ای بحران بود. متاسفانه به جز چند مورد خبرنگار حرفه ای آشنا با بحران مانند ایسنا و ... ما شاهد آن بودیم كه افراد ناآشنا با بحران وارد عمل شده و طوری اطلاع رسانی می كردند كه انگار باید یك هفته بعد از زلزله همه چیز به حالت عادی بازگردد، این شیوه از اطلاع رسانی نیز بعضا در میان افكار عمومی سوءتفاهم هایی ایجاد كرده بود.»
از درس های زلزله بم در كرمانشاه استفاده نشد
مرتضی اكبرپور -معاون سابق سازمان مدیریت بحران كشور نیز در گفت و گو با ایسنا در این باره اظهار می كند: «اگر بخواهم كم و كاستی از اقداماتی كه در زلزله كرمانشاه صورت گرفت را یادآوری كنم تا از آن تجربه به دست آورد، باید گفت كه در زلزله كرمانشاه یكی از مشكلات، نظام مدیریت بحران بود كه در آن جا دیده نشد. در زلزله بم عمل ما به گونه ای بود كه ساختاری پاسخگو در آن تعریف نشده بود، اما در زلزله كرمانشاه دیگر نباید اینطور رفتار می شد. ببینید از زلزله بم تا كرمانشاه حدود 14 سال گذشت اما در كرمانشاه نیز همان به هم ریختگی را شاهد بودیم. به خصوص در هماهنگی كمك هایی كه از سایر استان ها گسیل شده بود. ما در مدیریت توزیع مشكل داشتیم و هماهنگی نبود. مثلا فردی امكانات بیشتری دریافت می كرد و روستایی بود كه بعد از چند روز هنوز اقلام كمكی دریافت نكرده بود.»
وی اظهار می كند: «نگاه ما این بود كه قبلا با متولیان امر توزیع اقلام مانور گذاشتیم و تمرین كرده بودیم و باید در توزیع نیز این هماهنگی كاملی را می دیدیم. بعضا هم دخالت دستگاه های متعدد در امر كمك رسانی بود كه یك جا امكانات بیشتر و جایی امكانات كمتر توزیع می شد. »
اكبر پور همچنین می افزاید: «در واقع در بحث امداد و نجات باید ساز و كار منسجمی داشته باشیم كه در مدت زمان طلایی به آسیب دیده ها سریع برسیم تا اگر می توانیم افرادی را از مرگ حتمی نجات دهیم چرا كه پس از 72 ساعت فقط می توانیم جنازه افراد را از زیر آوار خارج كنیم. این ها می تواند درس های آموخته باشد كه باید روی آن ها كار شود. البته در این چند سال هم خیلی روی آن ها كار نشده كه امیدواریم دولتمردان به این مسئله مهم و حیات بخش توجه و برای آن برنامه ریزی كنند.»