افراد دارای لکنت زبان را از فضای جامعه طرد نکنیم
لکنت جامعه در برخورد با افراد درگیر لکنت

گروه اجتماعی- حسن طباطبایی
حتما شنیده اید و یا می دانید که لکنت زبان یکی از بیماری های شایع کلامی است. کسی که دچار این بیماری شود، روان کلامی او بر هم می خورد و کلمات را با مکث طولانی بیان می کند یا این که برای بیان کامل یک کلمه، چند بار آن را به طور ناقص ادا می کند تا بتواند کلمه کامل را بگوید. بسیاری از مبتلایان به لکنت تجربه های ناخوشایندی از رفتار اطرافیان و حتی تحقیر و تمسخر شدن توسط دوستان خود، به خصوص در دوران کودکی داشته اند و این موضوع عامل مهمی در کاهش اعتمادبه نفس و حتی سرخوردگی و انزواطلبی فرد مبتلابه شمار می آید. همچنین این ترس و احساس ناخوشایند می تواند به تشدید مشکل فرد منجر شود و بهبود او را به تأخیر بیندازد.
خیلی پیش می آید که حتی در طنزها محض خنده ادای فرد دارای لکنت زبان را درمی آورند و مسخره اش می کنند. درحالی که باید با فرهنگ سازی و برنامه های آموزشی مردم را نسبت به این موضوع آگاه کرد که چه نگرش و برخوردی با این افراد داشته باشند. مهم ترین ترس افراد دارای لکنت زبان این است که مورد استهزاء قرار بگیرند. آن ها نگرانِ نگرش دیگران نسبت به خود هستند. ازاین رو متخصصان گفتاردرمانی می گویند: باید در ارتباط با این افراد حوصله بیشتری داشته باشیم و اجازه دهیم صحبت کنند، وسط حرف های آن ها سخن نگوییم و سخنان آن ها را حدس نزنیم.
لکنت زبان عارضه ای است که افراد به دلایل ژنتیکی و اکتسابی به آن مبتلا می شوند اما فراوانی ابتلا به آن در دوران کودکی بیشتر از سنین دیگر است. یکی از علت های ایجاد لکنت زبان در افراد که هنوز کاملا به اثبات نرسیده، عوامل موروثی است. در برخی از خانواده هایی که یکی از والدین دچار لکنت است، گاه فرزندان آن ها نیز به لکنت دچار می شوند ولی این گونه نیست که کودک از زمانی که شروع به حرف زدن می کند دچار لکنت باشد. اما همان طور که متخصصان گفتاردرمانی می گویند: «عوامل ارثی و ژنتیکی بخش خیلی محدودی از علت ایجاد لکنت زبان در افراد را شامل می شوند و مهم ترین علت ایجاد این اختلال گفتاری در افراد قرار گرفتن در موقعیت رعب آور، ترسناک، پراسترس و نشئت گرفته از عوامل روحی روانی است. لکنت زبان غالبا در دوران کودکی رخ می دهد و اگر شخص در دوران بزرگسالی دچار این مشکل شود حتما براثر یکسری بیماری های خاص، آسیب مغزی، مصرف داروهای خاص، حادثه و... به این اختلال دچار شده و حالت ثقل زبان برای او اتفاق افتاده است. عوامل محیطی برای بزرگسالان زیاد صادق نیستند. درحالی که مهم ترین علت ابتلا به لکنت زبان در کودکان عوامل محیطی است. گاهی علت ابتلا کودک به لکنت زبان این بوده که مثلا والدین می خواستند فرزند خود را تنبیه کنند و به همین خاطر او را در اتاق تنها گذاشتند و درب را به روی او بستند و کودک به دلیل ترس دچار لکنت زبان شده است. در میان کودکانی که والدین آن ها از هم جداشده اند نیز این موضوع زیاد دیده می شود که کودکان به دلیل قرار گرفتن در موقعیت های استرس زا به این حالت دچار شده اند. بنابراین کودکان مبتلابه لکنت زبان در کنار خدمات گفتاردرمانی بایستی از خدمات روان درمانی و مشاوره نیز استفاده نمایند.»
گویا افراد دارای لکنت زبان در ارتباط باکسانی که با آن ها راحت تر هستند و احساس نزدیکی می کنند کمتر دچار لکنت می شوند، دراین باره حمیدرضا علیزاده رضایی، از کارشناسان و صاحب نظران این حوزه بابیان مثالی عنوان می کند: «کودک در مدرسه به هنگام گفت وگو با دوستانی که با آن ها راحت تر است کمتر امکان دارد دچار لکنت شود اما زمانی که معلم می خواهد درس بپرسد چون حالت استرس برای او پیش می آید، دچار لکنت زبان می شود. در کل زمانی که فرد دارای لکنت زبان در محیط استرس زا قرار بگیرد، شدت لکنت او خیلی بیشتر می شود. برای همین اکثرا سعی می کنند از این موقعیت ها فرار کنند مثلا کارمندی که سعی می کند تا حد ممکن صحبت نکند، در جلسات شرکت نکند و از موقعیت ها و محیط هایی که نیاز به صحبت کردن داشته باشد گریزان است زیرا می ترسد دچار لکنت شود و احساس خجالت و شرمندگی برای او پیش می آید. معلم زمانی که می خواهد از کودک مبتلابه لکنت زبان درس بپرسد باید حداقل چند دقیقه قبل به او به آرامی اطلاع دهد. اگر ناگهانی کودک را صدا بزند، استرس این کودک خیلی زیاد می شود. این کودکان ترس ها و استرس های شدیدتری از بچه های دیگر دارند و بهتر است از قبل در جریان قرار بگیرند تا آرامش بیشتری داشته باشند.»
توصیه دیگر این کارشناس پذیرش این موضوع از سوی خانواده هاست. علیزاده رضایی بیان می کند: در اغلب اوقات خانواده ها به محض مشاهده این موضوع در کودک خود دچار استرس و اضطراب شده و این حالت را به فرزند خود نیز منتقل می کنند. کودکان کاملا متوجه استرس و ترس اطرافیان می شوند و این شرایط را برای آن ها بدتر می کند. در برخی موارد والدین فرزند خود را دعوا می کنند. هیچ گاه به فرزند خود نگویید چرا این گونه صحبت می کنی زیرا این رفتار ارادی نیست. در وهله اول خانواده ها باید وجود این مشکل در فرزند خود را بپذیرند. خانواده ها در این شرایط باید به هنگام حرف زدن با فرزند خود سرعت صحبتشان را پایین بیاورند. عجله ای در سریع و روان صحبت کردن فرزند خود نداشته باشند و خیلی آرام و آهسته با کودک صحبت کنند. نباید زمینه ای را ایجاد کنند که کودک دچار ترس شود. بچه های لکنتی غالبا ترس هایی دارند و باید تحت روان درمانی قرار بگیرند. روابط والدین با یکدیگر باید جلوی بچه درست باشد و همین طور بر روابط خواهر و برادرها نیز نظارت داشته باشند که با همدیگر خوب رفتار کنند و نگذارند در محیط های خانوادگی کودک تحت فشار قرار بگیرد و کسی کودک را به خاطر نوع سخن گفتن طرد نکند. گاهی والدین در جمع مثلا در یک مهمانی کودک را مجبور می کنند که داستانی تعریف کند، شعری بخواند و... به هیچ عنوان نباید کودک دارای لکنت زبان را در این شرایط قرار داد. باید ازنظر روحی-روانی به کودک کمک کنند تا به امنیت برسد و اضطراب او از صحبت کردن از بین برود.»
علیزاده رضایی بر این موضوع هم تأکید می کند که نباید به هیچ عنوان یک فرد دارای لکنت زبان را از فضای جامعه طرد کنیم: «متأسفانه از همان ابتدا در محیط های مختلف افراد دارای لکنت زبان طرد می شوند و مسئولیت و وظیفه ای را به آن ها محول نمی کنند. مثلا در برخی موارد در مهدکودک زمانی که می بینند کودکی لکنت دارد اگر قرار است نمایشی اجرا شود او را حذف می کنند. درحالی که به هیچ عنوان نباید کودک از نمایش حذف شود، حتی به عهده گرفتن یک نقش کوتاه و مختصر باعث می شود ترس کودک از حضور در مکان های عمومی و صحبت کردن جلوی جمعیت از بین برود.»
هر چه پیچیدگی زبانی افزایش یابد لکنت بیشتر می شود
لکنت، اختلالی است که در آن هماهنگی حرکات گفتاری ضعیف است یا به خوبی طرح ریزی نمی شود و به لحاظ زمان بندی متناسب نیست یا کند است. علاوه بر این، سازمان بندی شناختی، فرمول سازی گفتار و زبان بر تولید گفتار آرام، بدون تقلا و تلاش اثر می گذارد. در سرتاسر دوران کودکی، کودکان ظرفیت و توانایی لازم برای گفتار روان را به دست می آورند. این ظرفیت ها شامل کنترل حرکتی گفتار، ایجاد و شکل گیری زبان، بلوغ عاطفی_اجتماعی و توانایی شناختی است. همچنین تقاضا های اعمال شده روی کودکان از سوی شنوندگان یا خود کودک نیز مدام رو به افزایش است. زمانی که این ظرفیت ها و تقاضاها همزمان توسعه یابند، کودک می تواند به صورت طبیعی روان صحبت کند. هر زمان که این تقاضاها فراتر از ظرفیت های کودک باشد، لکنت به وقوع می پیوندد.
برای گفتار پیوسته، سریع و بدون تلاش بچه ها باید دارای ظرفیت های مختلفی باشند که اولین آن ها کنترل حرکتی گفتار است و شامل سرعت تولید هجاها، حرکت دادن سریع گروهی از عضلات و زمان بندی حرکات است. تحقیقات نشان می دهند که ظرفیت کودک برای گفتار سریع و پیوسته همراه با رشد کودک توسعه می یابد، یعنی یک کودک دوساله آهسته تر صحبت می کند و نسبت به بچه های پنج ساله، پیوستگی کمتری در گفتار دارد. همچنین ظرفیت کودک برای کنترل ریتم و هماهنگی و زمان بندی گفتار، به تدریج رشد می یابد. اما ظرفیت دوم، «زبان» است که دراین باره ابراهیم برزگر، دانشجوی دکترای تخصص گفتاردرمانی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی توضیح می دهد: «زبان شامل، بازیابی کلمات و یادگرفتن دستور زبان برای تولید جملات طولانی و پیچیده، استفاده از زبان برای اهداف مختلف و همچنین تعامل و مکالمه است. وقتی طول جملات افزایش می یابد، سرعت گفتار کودکان پیش دبستانی نیز زیاد می شود. افزایش سرعت می تواند برای کودکان دچار لکنت، نوعی اختلال در امر روانی گفتارشان شود. در تحقیقات متعددی، رابطه بین ظرفیت زبان و لکنت، ارزیابی شده است و کودکانی که دچار لکنت هستند، غالبا در مقایسه با گروه کنترل، نمره زبانی کمتری می گیرند. در تحقیقی دیگر گفته شد، هر چه پیچیدگی زبانی افزایش یابد لکنت بیشتر می شود. زمانی که تقاضاهای زبانی افزایش می یابد، تعداد دفعات تولید ناروان بیشتر می شود. ظرفیت های شناختی و اجتماعی_عاطفی احتمالا باعث گفتار روان می شوند هرچند شواهد وجود این رابطه چندان زیاد نیست.»
برزگر با اشاره به موضوع تقاضاهای روانی گفتار، بیان می کند: «فاکتور های محیطی برای تشویق کودک جهت «سریع حرف زدن» با تعداد مکث های کمتر، نوعی تقاضای حرکتی بر سیستم روانی کلام کودک محسوب می شوند. برای مثال رفتار گفتاری افراد خاص در زندگی کودک ممکن است باعث افزایش تقاضای حرکتی شود. مثلا، اگر کودک قرار است به یک سؤال پیچیده تر جواب دهد، یک جمله را که درست بیان نشده است دوباره تکرار کند، یک جمله را بلند بگوید، در آن صورت ممکن است کودک تحت فشار زمانی قرار گیرد. نیاز برای گفتار سریع و پیوسته احتمالا باعث افزایش لکنت در کودکانی می شود که مستعد لکنت هستند. علاوه بر این، گروهی از محققان متوجه شدند که لکنت کودک با سرعت گفتار والدین در ارتباط است. زمانی که مادر آهسته تر صحبت می کند، لکنت کودک کاهش می یابد.»
تقاضاهای زبانی، شناختی و شخصیتی می تواند روانیِ گفتار را تحت تأثیر قرار دهند. وقتی والدین مدام از کودکان سؤالاتی می پرسند که به پاسخ های بلندتر نیاز دارند، لکنت آن ها افزایش می یابد. در چندین بررسی نشان داده شد که پیچیدگی زبان مادر با پایداری لکنت کودک مرتبط بوده است. مادرانی که از زبان پیچیده تری استفاده می کنند یا جملات طولانی تری با کلمات مشکل تر تولید می کنند احتمالا کودکشان از لکنت به مدت چندین سال رنج می برد.
لکنت در دوزبانه ها شایع تر از تک زبانه ها
این دانشجوی دکترای تخصص گفتاردرمانی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی در ادامه به مبحث لکنت و دوزبانگی پرداخته و عنوان می کند: «لکنت در همه زبان ها اتفاق می افتد. تحقیقات نشان داده است که لکنت در دوزبانه ها شایع تر از تک زبانه هاست. در یک تحقیق نشان داده شد که سن شروع لکنت 26 درصد از افراد دارای لکنت دوزبانه با شروع استفاده از زبان دوم مصادف بوده است. البته ارتباط واضحی بین لکنت و دوزبانگی وجود ندارد و فقط می توان گفت، استفاده از دو زبان بار زبان شناختی بیشتری برای کودک دوزبانه دارد. همچنین افراد دوزبانه به منابع شناختی بیشتری برای استفاده از زبان نیاز دارند. تسلط روی زبان اول و دوم می تواند روی بسامد، توزیع و ماهیت لکنت اثر بگذارد. افراد دارای لکنت در زبانی که روی آن تسلط دارند، لکنت کمتری دارند. تسلط کم روی زبان دوم، پیچیدگی واژگانی و نحوی باعث اختلال در کنترل حرکتی گفتار می شوند. تقاضاهای شناختی و زبان شناختی مرتبط با زبانی که تسلط کمتری روی آن دارند، می تواند فشار بیشتری روی سیستم حرکتی گفتار وارد کند.»
تعویق اندازی آموزش زبان دوم
برزگر در خاتمه سخنانش شرح می دهد: «الگوهای لکنت در زبان های مختلف به دلیل تفاوت های زبان شناختی (مثل تفاوت در طول کلمه، الگوهای استرس و مشخصات واج شناختی) که در زبان های مختلف وجود دارد، ممکن است متفاوت باشد. به تعویق انداختن یادگیری زبان دوم می تواند شانس بروز لکنت را کاهش دهد و همچنین شانس بهبودی را افزایش دهد. نتایج یک مطالعه نشان داد که اگر از یک زبان تا سن پنج سالگی استفاده شود، شانس شروع لکنت کاهش و سرعت بهبودی افزایش می یابد. در مطالعه دیگری نشان داده شد که به تعویق اندازی آموزش زبان دوم تا زمانی که کودک کنترل خوبی روی زبان اول به دست آورد، شانس شروع لکنت را کاهش می دهد. در زمینه درمان لکنت در کودکان دوزبانه مطالعات محدودی انجام گرفته است. در یک مطالعه از درمان های مبتنی بر بازسازی گفتار برای درمان لکنت در نوجوانان استفاده و تمرینات درمانی همزمان روی دو زبان انجام شد که لکنت در هر دو زبان کاهش یافت. همچنین در افراد دوزبانه اگر برنامه درمان لکنت برای یک زبان ارائه شود، می تواند به صورت خودانگیخته به زبان دیگر تعمیم یابد.»